«Milliy libos, kashtachilik, to‘qimachilik» kafedrasi «Tikuv buyumlari materialshunosligi» fanidan laborotoriya mashg‘ulotlarini bajarish uchun metodik qo’llanma

2.2. Toladan preparat tayyorlash
Toladan preparat tayyorlash uchun ostki na ustki oynachani toza latta yordamida artib, ostki oynacha ustiga suv yoki glitserin tomiziladi. Tomchiga kam miqdorda tola joylashtirilib, igna yordamida ularni bir-biridan ajratamiz. Tolalar yaxshi namlangan bo’lishi shart, aks holda tolalar oynaga yaxshi yopishmasdan qolishi mumkin. So’ng ustki oynachani berkitib, tayyor bo’lgan preparatni mikroskop stolchasiga joylashtiramiz.
2.3. To’qimachilik tolalarining tuzilishi
Paxta tolasini zarrabindan qaralganda naycha ko’rinishda bo’ladi. Pishgan tolalarda naychasining devori qalinroq bo’ladi.
O’simliklardan olinuvchi tolalarning tuzilishi

Bunga sabab shuki, tola etilgan sari uning ichki devoriga protoplazma bilan to’lgan kanaldan yangi-yangi qatlamlar qo’shiladi va qatlamlarni hosil qiladigan tsellyuloza molekulalari cho’ziq shaklda joylashadi. Bunday molekulalar guruhi tolaning bo’yiga nisbatan 30 - 40° burchak ostida yotadigan buramlarni hosil qiladi.

Naycha devori qalinlashgan sari tolaning pishiqligi, qayshqoqligi oshadi. Pishganlik darajasi har xil bo’lgan tolalarning sirtidagi buramalari ham har xil bo’ladi.
Pishmagan tolalarning ko’ndalang kesimi tasma, o’rtacha pishganlariniki esa loviya, pishgan tolalarniki ellips yoki ba’zida doira ko’rinishida bo’ladi.
Zig’ir - tanho tolalarning uchi o’tkir urchuqsimon ko’ndalang kesimi notekis ko’p burchakli bo’ladi.
Texnik tolalar - tanho tolalarning birlashgan dastasidan iborat bo’lib, ular o’zaro bir-biriga pektin va lignin moddalari bilan yopishgan bo’ladi.
Jun - to’rt turga bo’linadi: tivit, o’tish tola, o’zakli tola, o’lik tola.
Tivit - ingichka, buralgan tolasi ikki qatlamdan iborat: tashqi tuzilishi - tangasimon qatlam, ichkisi esa oqsil keratindan tashkil topgan qobig’dan iborat. Ko’ndalang kesimi doira ko’rinishida bo’ladi.
O’tish tola - tivitdan yo’g’onroq, uning tuzilishida tangasimon va qobiq qatlamidan tashqari o’rta qismida uchinchi quvur qatlami ham bor. quvur tolaning uzunligi bo’yicha emas, balki ba’zi bir qisqa joylarda uzuq-uzuq holda uchrashi mumkin.
O’zak tola - ancha yo’g’onroq va dag’al bo’ladi. Buramlari deyarli bo’lmaydi. o’zak qatlamli butun uzunligi bo’yicha joylashadi.
O’lik tola - qalin, dag’al, mustahkamligi kam bo’lib, uning ko’ndalang kesim yuzi ellips ko’rinishda bo’lib, deyarli quvurdan iborat.
Ipak - pillani chuvish natijasida olinadigan ingichka ipdir. Agar pilla ipini mikroskop ostida ko’rsak, u ikkita tanho iplardan tashkil topganligi ko’rinadi. Ipak tolasi, bir-biriga yaqin joylashgan. Ipak tolasining tarkibi fibroin va yopishqoq seritsin moddasidan tashkil topgan. Ko’ndalang kesimi ikkita uchburchak holatida bo’ladi.
Jonivorlardan olinadigan tolalarning tuzilishi


Viskoza tolasi - uzunasiga bo’ylama chiziqlari bo’lgan tsilindr shaklidadir. Ko’ndalang kesimining sirti notekis qirralardan tashkil topgan. Bunday tuzilish viskoza eritmasining bir vaqtda qotmasligidan hosil bo’ladi.
Atsetat tolasi - tuzilishi jihatidan nisbatan tekis bo’lib uzunasiga bitta yoki ikkita botiq chiziq bo’ladi.
Bunday tuzilish uning eritmasidan tola hosil qilish jarayonidagi atsetonning parlanishdan hosil bo’ladi.




Sintetik tola - ko’ndalang kesim yuzasi har-xil ko’rinishda bo’ladi. Ustki qatlami silliq, tolaning ko’ndalang tuzilishi har xil ko’rinishda bo’ladi (aylana, ellips, noto’g’ri geometrik shakl).