«Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash». Mundarija

1.2. Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash omillari.

Milliy g`oyamizning asosiy mazmunini ifoda etadigan yo`nalishlar haqida gapirganda, hech shubhasiz, biz Vatan ravnaqi va taraqqiyotini o`zimizga tasavvur qilamiz.

O`z kindik qoni to`kilgan, ota-bobolari xoki yotgan ona yurtni dunyoda tengsiz, muqaddas Vatan deb biladigan odamning maqsad-muddaolari aniq, g`urur va iftixori yuksak bo`ladi.⁷

Mana shunday masalalardan birini milliy istiqlol g`oyasining tarixiy ildizlarini yoshlarga, ayniqsa o`quvchilarga to`g`ri tushuntirish tashkil qiladi. Chunki har qanday g`oya, mafkura o`z-o`zidan vujudga kelmaydi. Ularning ma`lum manbalari, negizlari, ildizlari bo`lishi mumkin. Milliy istiqlol g`oyasining tarixiy ildizlari masalasi to`g`risida professorlar B. To`rayev va J.Ramatovlar shunday fikr bildirgan: «Milliy istiqlol mafkurasining tarixiy ildizlari-xalqimizning moziy sinovlaridan o`tib kelayotgan boy madaniy va ma`naviy merosi, milliy qadriyatlari, urf-odat va an`analari, qo`shiqlari, bayram va marosimlaridagi ozodlik, erkinlik uchun kurash ruhi, ota-bobolarimizning mustaqillik yo`lida ko`rsatgan jasorati, bunyodkorlik ishlari hamda ularni amalga oshirishda ma`naviy ruh bergan tafakkur tarzida namoyon bo`ladi. U asrlar mobaynida yillar sinoviga dosh berib, sayqallanib, takomillashib kelgan».⁸

Oliy o`quv yurtlari uchun «Milliy istiqlol g`oyasi» darsligida esa: «O`zbekiston xalqining tarixi, turmush tarzi, urf-odat, an`analari, madaniyati bilan bog`liq milliy-madaniy merosi bo`lib, bu uning asosi, bosh negizi, tayanchi xisoblanadi».⁹ deyilgan.

Bizning fikrimizcha Milliy istiqlol g`oyasining tarixiy negizlari quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1. Haqqoniy yozilgan tarix; 2. Xalq og`zaki ijodi; 3. Yozma manbalar; 4. Qadimgi obidalar, osori atiqalar: 5. Xalqning tarixiy xotirasi; 6. San`at va adabiyot durdonalari; 7. Milliy qahramonlar hayoti, faoliyati va merosi; 8. Milliy davlatchilik an`analari; 9. Buyuk mutafakkirlarning merosi va boshqalar. Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy g`oyani o`quvchilar ongiga singdirishda ushbu tarixiy negizlarni asos qilib olish lozim. Shu nuqtai nazardan biz boshlang`ich sinf darsliklarini tahlil qilishga harakat qildik:

1-jadval

Boshlang`ich sinf darsliklarida milliy g`oyaga oid materiallarning mavjudlik darajasi: (% hisobida)

Darsliklar nomi	1-sinf	2-sinf	3-sinf	4-sinf
O`qish kitobi	64	59	60	61
Odobnoma	63	62	65	72

Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashda darsdan tashqari tadbirlarning o`rni katta. Shuning uchun o`qituvchilar darsdan tashqari mashg`ulotlar mavzulari buyicha kecha va uyinlarning ssenariyalari ishlab chiqishlari va o`quvchilar bilan o`tkazishlari lozim.

Boshlang`ich sinf o`quvchilarining faoliyatlarini tashkil qilishga yu-naltirilgan sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarning asosiy xususiyati, o`quvchi kundalik hayotining namoyon bo`lishidir. O`quvchi kundalik ishlarining davomi sifatida sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda bevosita ishti-rok etadi, turli mazmundagi suxbatlar, savol-javoblarda qatnashadi, kecha-larni tashkil kilishda ishtirok etadi, rollarni bajaradi, tinglaydi, qola-versa bular, orkali ma`naviy dunyosi boyib boradi. Ayniqsa, ular bugungi kunda o`quvchilarning milliy merosimizga nisbatan qiziqishlarini o`stirish maqsadida tashkil qilinadi. Har kanday sinfdan tashqari mashg`ulot oldiga turli tarbiyaviy vazifalarni qo`yadi. Ularning har biri o`zga xos belgilarni, bir-biridan farq qiluvchi shakllarni, vositalarni, ijodiy, mehnatni talab qiladi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida tashkil qilinadigan tarbiyaviy tadbirlarni quyidagicha izohladik:

а) boshlang`ich sinf o`quvchilari bilan tashkil qilinadigan tarbiyaviy tadbirlar muxim sanalarga, yurtimizda nishonlanadigan bayramlarga bag`ishlanadi va o`tkaziladi;

b) boshlang`ich sinf o`quvchilarida o`tkaziladigan sinfdan tashqari tarbiya-viy tadbirlarning senariysi bir-biridan farq qilish lozim. Aks hollarda o`quvchilarda zerikishni kuzatish mumkin;

v) har qanday tarbiyaviy tadbir qiziqish, ehtiyoj, o`quvchilarning faolligini oshirish maqsadida tashkil qilinadi;

g) ular doimiy izchillikda o`tkazib boriladi.

Milliy milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashda tarbiyaviy tadbir uchun material tanlashda kuyidagilarga amal kilishni lozim deb topdik:

1. 
   tarbiyalashga xizmat qilmog`i lozimligi;
   
2. 
   tarbiyaviy tadbir mavzusi o`quvchining yoshi, ruxiy xolatiga mosligi inobatga olishi;
   
3. 
   har bir tarbiyaviy tadbir darsda olgan bilimlarni mustahkamlashga xizmat qilishi;
   
4. 
   tarbiyaviy tadbir boshlang`ich sinf o`quvchilarini Vatanga e`tiqod ruhid tadbirlarni rejali va maqsadga yunaltirilgan holda puxta tashkil hilish orqali boshlang`ich sinf o`quvchilari, jamoatchilik, uyushqoqlik, ijodkorlik, o`zaro yordam kabi axloqiy sifatlarni yuzaga kelashiga erishish.
   

Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari tadbirlarni tashkil etish usuli quyidagi bosvichlarga tayanadi:

1. 
   Tadbirni rejalashtirish;
   
2. 
   Tadbir yuzasidan o`quvchilarga tushuncha berish;
   
3. 
   Tadbirni tashkil kilish jarayonida sinf o`quvchilarining barchalarini ishtirok etishini ta`minlash;
   
4. 
   O`quvchilarning imkoniyatlari darajasidan kelib chiqqan holda ishlarni taksimlash;
   
5. 
   Tadbirni amalga oshirish va uning bajaralishi yakunini baholash.
   

Bosqichlarning har biri o`qituvchi tomonidan oldindan chuqur o`rganilgan bo`lishi lozim.

Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish uchun yordam beradigan quyidagi metodik tavsiyalarni bayon etishni lozim topdik:

1. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining sinfdan tashqari tadbirlariga rahbarlik kilishda, avvalo milliy qadriyatlarga, ularning ahamiyatiga, ijtimoiy xarakteriga e`tibor berish kerak (masalan, A.Navoiy, A.Temur, Bobur yoki milliy bayramlar “Navruz”, “Mustaqillik kuni”, “Bilimlar kuni”, va shu kabilar);

2. Yaxshi ishtirok etgan o`quvchilarni, sinfni maktab jamoasi oldida moddiy va ma`naviy jihatdan rag`batlantirish;

3. Darsdan tashqari tadbirlar orkali o`quvchi shaxsidagi axloqiy sifatlarni rivojlantirish yullarini izlash;

4. Sinfdan tashqari mag`ulotlarga rahbarlik qilishda milliy qadriyatlar ta`siri vositasida ba`zi o`quvchilarda mavjud salbiy xususiyatlarni bartaraf qilib borish;

5. Boshlang`ich sinf o`quvchilari bunday tadbirlarda zo`r ishtiyoq bilan qatnashadilar. Ba`zan hamma o`quvchilar xam birdek talabga javob bera olmaydilar, shu sababdan ularning ishtirokiga asta-sekinlik bilan erishish.

Mazkur ishlarni amalga oshirishda har bir boshlang`ich sinf o`qituvchisi eng avvalo, tashkil kilinadigan tarbiyaviy tadbirlarning mazmunini chukur urganishi, uning natijalariga jiddiy e`tibor berishi va bu bilan o`quvchi shaxsiga ijobiy ta`sir etishga intilmog`i, Vatanga e`tiqod, milliy gurur, Vatan ravnaqi uchun xizmat kilish, qolaversa, ona tabiatni asrash kabi sifatlarni yanada rivojlantirish yullarini izlamog`i lozim.

Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash jarayonini yanada takomillashtirish, o`quvchilarni milliy qadriyatlar bilan chukurrok tanishtirish, ularning darsda olgan bilimlarini amalda isbotlash maqsadida turli ertaliklarni, kechalarni, bellashuvlarni o`tkazishni maqsadga muvofik deb bildik. Buning uchun, avvalo milliy qadriyatlarimizni, bayramu-sayillarimiz va urfodatlarimiz xaqida bolalarda tushuncha hosil qilishimiz, Vatan haqidagi she`rlarni yod olishni, o`quvchilarning o`zlari chizgan Vatan manzarasi tasvirlangan suratlar namoyishini tashkil qilish, milliy urf-odatlarimiz aks etgan ko`rinishlarni tayyorlash bilan ertaliklarga tayyorgarlik ko`riladi.

Milliy bayramlarimizni boshlang`ich sinf o`quvchilari bilan birgalikda nishonlash, avvalo o`quvchilarda ona-Vatanga, tabiat va jonzotlarga nisbatan mexr-muxabbat, gurur va iftixor xissini tarbiyalaydi. Bu kabi ishlarning natijasida boshlang`ich sinf o`quvchilarining lug`at boyligi oshadi, dunyoqarashi kengayadi, asosiysi darsda olgan bilimlarini mustahkamlaydi, xotirasida uzoq vaqt saqlab qoladi. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, o`quvchilarni birdamlikka, jamoa bo`lib ishlashga o`rgatadi.

Shu boisdan boshlang`ich sinf o`quvchilarda sinfdan tashqari mag`ulotlarda milliy qadriyatlarimiz namunalarini o`rganish yuzasidan ertaliklar o`tkazish maqsadga muvofiqdir.

Ertaliklar bolalar uchun juda qiziqarli, tarbiyaviy va axloqiy jihatdan ahamiyatga ega bo`lgan tarbiya vositalaridan biridir. Ertaliklarda deyarli barcha sinf o`quvchilari ishtirok etadilar. Ularga tayyogarlik ko`rishning uziyoq bolalarda qiziqishni uygotadi. Bolalar ertalik munosabati bilan she`r, qo`shiqlar yodlashi, raqs tushishi va albatta milliy qadriyatlarimiz namunalari bilan tanishishi har tomonlama foydalidir.

Biz kuzatishlar olib borayotgan maktablarning aksariyat qismida ertaliklarni o`tkazishga kam e`tibor beriladi, ba`zi sinflarda umuman o`tkazilmaydi. Bu sohadagi talab va istaklarni o`rganib chiqib, boshlang`ich sinf o`quvchilarida bir-necha bor ertaliklar uyushtirdik.

Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar kulamini kengaytirish maqsadida boshlang`ich sinf o`quvchilarining 4-sinflari o`rtasida savol-javob kechalarini o`tkazishga qaror qildik. Aynan 4-sinf o`quvchilarini tanlaganimizdan maqsad, ular bu borada anchagina bilim va ko`nikmaga egalar. Ayniksa, ular o`z sinfi «sha`nini» himoya qiladigan darajaga yetganlar. Ta`lim-tarbiya jarayonida bunday tadbirlarning o`tkazilishi alohida ahamiyatga ega. Birinchidan, bolalarning bekorchi vaqtlari chegaralanadi, shahar maktablarida ta`lim olayotgan bolalarning tarbiyasiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ikkinchidan, bolalar dars davomida olgan bilimlarini mustaxkamlaydilar. Uchinchidan esa, uyushqoqlikka, bilim olishga xavaslari yanada ortadi. Ana shunday bellashuvlardan biri «Mening ona - Vatanim» nomli mavzuda o`tkazdik. Avvalo sinf o`quvchilarini ikki guruxga ajratib, ular urtasida, keyinchalik, sinflar o`rtasida savol-javob kechalarini o`tkazishga qaror qildik. Bu tadbirni tayyorlash uchun kamida bir oy talab qilinadi. Har ikkala tomon kecha o`tkaziladigan kunni belgilab olgach, boshlang`ich sinf o`qituvchilari, maktab direktor va yordamchilari bilan birgalikda kechaning shartlarini belgilab olinadi. Biz ushbu kechani o`tkazishda quyidagicha shartlarni taklif kilamiz:

1. 
   Sinflarning o`zaro tabrigi. (tabriklar Vatan mavzusi asosida tuziladi);
   
2. 
   Ifodali o`kish. (Vatan xaqidagi shoirlarning she`rlarini ifodali o`qib berish, har bir sinfdan bitta bola o`qiydi. SHe`rda albatta vatanga e`tiqod tuyhusi ifodalanishi kerak);
   
3. 
   Yosh rassomlar ko`rigi. (ma`lum vakt davomida har bir sinfning bittadan yosh rassomi Vatan manzarasi aks etgan suratni chizib berishlari shart);
   
4. 
   Guruh ishtirokchilarining o`zaro maqollarning aytishuvi (bellashuv Vatan mavzusidagi maqollardan iborat bo`lishi lozim. Bu bellashuvda guruhning barcha ishtirokchilari qatnashadalar);
   
5. 
   Milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarmiz ask etgan ko`rinish (tanlangan mavzu Vatanga, milliy qadriyatlarga nisbatan hurmatni, e`tiqodni tarbiyalashga qaratilgan bo`lishi shart. Ko`rinish davomida uzbek xalq laparlaridan, allalaridan, yor-yorlaridan foydalanish inobatga olinadi);
   
6. 
   5 minut ichida 15 ta savolga javob qaytarish. (savollar O`zbekiston, uning tarixi, boyliklari, tabiati to`g`risida bo`lishi shart) ya`ni: quyidagi savollar bilan murojaat etildi:
   

- O`zbekistonning poytaxti qayer?

- O`zbekistonda nechta viloyat bor?

- O`zbekiston madhiyasi kachon va kim tomonidan yozilgan?

- O`zbekiston madhiyasi musiqasini kim bastalagan?

- O`zbekiston bayrog`ida nimalar tasviri va qanday ranglar mavjud?

- O`zbekiston gerbida nimalar tasviri tushirilgan?

- Amir Temur kim bo`lgan?

- Bulbul chamanni sevar,

Maqolining davomini ayting ?

7. 
   - Alisher Navoiy qachon va kayerda tavallud topgan?
   
8. 
   - Shiroq kim bo`lgan?
   
9. 
   - Navro`z bayrami qachon nishonlanadi?
   
10. 
    - Qarshi shahridagi tarixiy obidalarni ayting?
    
11. 
    - Nega ona – vatan deyiladi?
    
12. 
    - Jaloliddin Manguberdi kim ?
    
13. 
    - “Kamalak” bolalar tashkilotining vazifalarini ayting ?
    
14. 
    Guruhlarning erkin sharti.
    

Bellashuv biz kutgandan ko`ra qiziqarliroq o`tdi. O`quvchilar qo`llaridan kelganicha sinflarining g`alabasi uchun kurash olib bordilar. Ular bellashuv bahonasida ko`plab Vatan, vatanparvarlik to`g`risidagi she`r va maqollarni yod olishgan. Xalq og`zaki ijodi namunalariga murojaat qilishgan. Bu kabi bellashuv orqali o`quvchilar dars jarayonida olgan bilimlarini mustahkamlash bilan birga, yuqorida aytganlarimizdan tashqari o`zlariga nisbatan sinfi oldidagi ma`suliyatni his qiladilar.

Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, shartlar guruh a`zolaridan astoydil tayrgarlik ko`rishni, Vatanimiz xaqida to`la ma`lumotga ega bo`lishni, savollarga javob berish uchun esa darslik va ko`llanmalarga murojaat qilishni, vatanga nisbatan e`tiqodni, mehr-muhabbatni namoyon qilishlarini talab qiladi.

Bu kabi tadbirlarni o`tkazish jarayonida boshlang`ich sinf o`quvchi-larida ijobiy xislatlarning namoyon bulishini kuzatishimiz mumkin. Vatan, Vatanga e`tiqod xaqidagi tushunchalarining yanada boyiganligining guvohi bo`lamiz.