Milliy ishlab chiqarish tushunchasi Tovar va xizmatlarga umumiy talab Iste'molga bo’lgan talab

5.2. Tovar va xizmatlarga umumiy talab
O’rganish obyekti. Yalpi talab milliy daromad identifikatsiyasining har bir o'zgaruvchisi uchun alohida talablarning yig'indisi ekanligini bilib olish.
Tovar va xizmatlarga yalpi talabning Keyns modeli milliy mahsulotga talabni belgilovchi asosiy omillarni aniqlash orqali ishlab chiqilgan. Yalpi talab (Aggregate demand AD) haqida gapiradigan bo'lsak, bu uy xo'jaliklari, korxonalar va hukumat tomonidan iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan har qanday narsaga va hamma narsaga bo'lgan talabni anglatadi. Boshlanish nuqtasi milliy daromad identifikatori bo'lib, shuni bildiradi
GNP = C+I+G+EX−IM,
ya’ni yalpi milliy mahsulot iste’mol harajatlari (, investitsiya xarajatlari, davlat xarajatlari va eksportdan tovar va xizmatlar importini ayirib tashlagan holda yig‘indisidir.
Biz bu munosabatni quyidagicha qayta yozamiz
AD= + + + −
Bu yerda chap tomoni, AD (aggregate demand – yalpi talab), yalpi milliy mahsulotga bo'lgan yalpi talabni anglatadi va o'ng tomondagi o'zgaruvchilar iste'mol talabi, investitsiya talabi va boshqalar sifatida o'qiladi. O'ng tomondagi o'zgaruvchilarning determinantlari navbat bilan ko'rib chiqiladi.
Shuni yodda tutish kerakki, talab faqat uy xo'jaliklari, korxonalar va hukumat iqtisodiyotda mavjud sharoitlarni hisobga olgan holda sotib olishni "xohlagan" narsadir. Ba'zida talab iqtisodiyot muvozanat holatida bo'lgani kabi amalga oshiriladi, lekin ba'zida talab qondirilmaydi. Boshqa tomondan, real yalpi milliy mahsulot uchun Y o'zgaruvchisi G&S yalpi taklifini ifodalaydi. Bu muvozanatda bo'ladimi yoki yo'qmi, haqiqiy yalpi milliy mahsulotga to'g'ri keladi.
5.3. Iste'molga bo’lgan talab
Iste'mol talabi iqtisodiyotdagi jismoniy shaxslar va uy xo'jaliklarining tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talabini ifodalaydi. Bu ko'pchilik mamlakatlar uchun milliy daromad hisobidagi asosiy toifa bo'lib, odatda ko'pchilik mamlakatlar uchun yalpi milliy mahsulotning 50 foizidan 70 foizigacha bo'lgan qismini tashkil qiladi.
Ushbu modelda iste'mol talabining asosiy belgilovchisi ixtiyoriy daromad hisoblanadi. Bir martalik daromad - bu uy xo'jaliklarining sarflash uchun ixtiyorida bo'lgan barcha daromadlari. Bu milliy daromad (YaMM) hukumat tomonidan olib qo'yilgan soliqlar va hukumat odamlarga to'laydigan transfer to'lovlari chegirilgan holda aniqlanadi. Rasmiyroq, bu shunday yoziladi
= Y-T+TR,
Bu yerda -ixtiyoriy daromadni bildiradi, Y - real Yalpi milliy mahsulot, T - soliq va TR - transfer to'lovlarini ifodalaydi.
E’tiborlisi, Yalpi milliy mahsulotdan olinadigan soliqlar hukumat tomonidan barcha manbalardan olinadigan barcha soliqlar deb hisoblanadi. Shunday qilib, daromad solig'i, ijtimoiy sug'urta soliqlari, foyda solig'i, savdo solig'i va mulk solig'i soliqlarga (T) kiritilgan deb taxmin qilinadi. Shuningdek, transfer to'lovlari deganda hukumat tomonidan amalga oshirilgan tovar yoki xizmat ko'rsatishga olib kelmaydigan barcha to'lovlar tushuniladi. Barcha ijtimoiy sug'urta to'lovlari, nafaqa to'lovlari va ishsizlik bo'yicha kompensatsiya, boshqa narsalar qatori, transferlarga (TR) kiritilgan.
G&S modelida iste'molga bo'lgan talab G&S ixtiyoriy daromad bilan ijobiy bog'liq deb taxmin qilinadi. Bu shuni anglatadiki, ixtiyoriy daromad ko'tarilsa, iste'mol G&Sga bo'lgan talab ham oshadi va aksincha. Bu mantiqan to'g'ri keladi, chunki ko'proq pul sarflaydigan uy xo'jaliklari ko'proq G&S sotib olishni xohlashadi.
Iste'mol talabini funksional shaklda quyidagicha yozishimiz mumkin:
* = *[Y- +TR]
Yuqoridagi tenglikda, iste'mol talabi funktsiyasi bo'lib, u ixtiyoriy daromadga ( ) ijobiy (+) bog'liqdir. Ikkinchi atama oddiygina o'rniga ixtiyoriy daromadni belgilaydigan o'zgaruvchilarni almashtiradi. Bu funktsiyani yozishning to'liqroq usuli. E'tibor bering, bu yerda o'zgaruvchini emas, balki funktsiyani bildiradi. Ifoda xuddi f(x) ni yozganimiz bilan bir xil, lekin buning o'rniga f o'rniga va x o'rniga almashtiramiz.
Qaysi o'zgaruvchilar ekzogen va qaysi biri endogen ekanligini kuzatib borish har doim muhimdir. Ushbu modelda haqiqiy YaMM (Y) asosiy endogen o'zgaruvchidir, chunki u muvozanatda aniqlanadi. Soliqlar (T) va transfert to'lovlari (TR) ekzogen o'zgaruvchilar bo'lib, modeldan tashqarida aniqlanadi. iste'mol talabi endogen bo'lgan Y qiymatiga bog'liq bo'lgani uchun ham endogendir. Xuddi shu mantiqqa ko'ra, ham endogendir.