Milliy davlatchilik tarixi tajribasiga asoslangan huquqiy davlat barpo etish

31. Ўзбекистон Республикаси ўз мустақиллигини қўлга киритгандан сўнг демократик ҳуқуқий давлат асосларини барпо этиш ва фуқаролик жамиятини шакллантиришни мақсад қилиб қўйди. Бунда ҳокимиятлар бўлиниши алоҳида аҳамият касб этиб, давлат функцияларини самарали амалга оширилишини таъминлаб беради, яъни қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти мавжуд бўлиши лозим.

Ўзбекистон ҳокимиятлар бўлиниши принципининг ўзига хос хусусиятлари ва ривожланиши, суд ҳокимиятининг мустақиллигини ва қонун учтуворлигини таъминлаш бўйича амалга оширилган ҳуқуқий ислоҳотларни мисоллар ёрдамида ёритиб беринг.

O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qolga kiritgan dastlabki kunlardayoq, u qanday taraqqiyot yolidan boradi, qanday jamiyat, qanday davlat quradi, uning qiyofasi qanday boladi, degan savollar kondalang turardi. O’zbekistonning oz istiqlol va taraqqiyot yolini belgilash lozim edi. Ana shu yolni belgilashda O’zbekiston Prezidenti I.Karimov ulkan hissa qoshdi. I.Karimovning «O’zbekistonning oz istiqlol va taraqqiyot yoli», «Ozbekiston-bozor munosabatlariga otishning oziga xos yoli», «Ozbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yolida» nomli asarlarida, shuningdek respublika parlamentida va boshqa yigilishlarda qilgan ma'ruzalari va nutqlarida Ozbekistonning oziga xos taraqqiyoti yoli, demokratik jamiyat qurishning, milliy huquqiy davlat barpo etishning nazariy metodologik, goyaviy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy asoslari ishlab chiqildi. Ozbekistonning taraqqiyot yoli birinchidan, xalqaro tajribaga asoslangan holda, ikkinchidan, xalqimizning milliy xususiyatlari, qadriyatlari, urf-odatlariga, uchinchidan, respublikaning oz imkoniyatlari va shart-sharoitlariga mos ravishda ishlab chiqildi. Bu yolga quyidagi asosiy yonalishlar asos qilib olindi: demokratik, odil, fuqarolik jamiyat qurish uchun:

qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vakolatlarini ajratish;

milliy davlatchilik tarixi tajribasiga asoslangan huquqiy davlat barpo etish;

qonun va qonunlarga rioya qilish ustunligini ta'minlash;

islohotlarda davlatning tashabbuskor va yetakchilik roli;

ijtimoiy yonaltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakllantirish, kop ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish, xususiy mulk dahlsizligini ta'minlash, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik, tadbirkorlikka komaklashish;

Hokimiyatning bolinishi» goyasi qadimiy bolib, qadimgi yunon faylasufi va olimi Aristotel tomonidan ham ilgari surilgan. XVIII asrning ortalariga kelib, bu goya mustaqil ta'limotga aylangan. Mashhur fransuz ma'rifatparvari, huquqshunos, faylasuf va yozuvchi Monteskye (1689-1755 yillar) ozining «Qonunlarning ruhi haqida» kitobida hokimiyatning bolinishi prinsipini ilgari surgan. Monteskye fikricha, siyosiy hiyonatlarning bolmasligini ta'minlaydigan narsa uch hokimiyatning: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatining tola bolinishi va bir-birini cheklashidir.

Umuman «hokimiyatning bolinishi» nazariyasiga kora, davlat hokimiyati yagona, yaxlit, bir butun deb emas, balki turli hokimiyat (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud vakolatlarini amalga oshiruvchi hokimiyatlar) funksiyalarining yigindisi sifatida tushuniladi. Bunday turli funksiyalarni amalga oshiruvchi hokimiyat organlari bir-biridan mustaqil ravishda xarakat qilishlari lozim. Lekin bu uchchala hokimiyat idoralari bir-biriga bogliq emas, degan ma'noni bildirmaydi. Aksincha, ular bir-birini to`ldiradi va nazorat qilib boradi

Hokimiyat bolinishi prinsipi adolatli, demokratik, huquqiy davlatning eng muhim belgilaridan biri hisoblanadi. Bunday prinsip muayyan davlatda biror organning yoki alohida davlat rahbarining kuchli diktaturasi ornatilishining oldini oladi. Shuningdek, tegishli davlat organlarining vakolatlari, vazifalari aniq bolishini ta'minlaydi, bir organning ikkinchi organ ishlariga aralashuviga barham beradi, boshqarish sohasida chalkashliklar kelib chiqishiga yol qoymaydi va hokazo.

Darhaqiqat, hozirgi zamon jahon mamlakatlarining konstitutsiyaviy tajribasi shuni korsatadiki, hokimiyatlarning bolinish prinsipi, ular ushbu prinsip rasman ornatilgan yoki ornatilmaganligidan qat'i nazar, barcha chet el konstitutsiyalari tomonidan qabul qilingan. Chunonchi, mustaqil Ozbekistonning birinchi Konstitutsiyasida ham bu prinsip rasman 11-moddada ornatilgan. Unga kora, Ozbekistonda qonun chiqarish hokimiyati Oliy Majlis, ijroiya hokimiyati esa Ozbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. Sud hokimiyati Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud va Oliy xojalik sudi tomonidan amalga oshirilib, ular birgalikda O`zbekiston Respublikasining yagona sud tizimini tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining mamlakatimiz taraqqiyoti, jamiyatimizning rivoji hamda inson huquq va erkinliklarini ta’minlashdagi ahamiyati beqiyosdir. Konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yilgan inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlashda, jamiyatda qonuniylik va sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlashda alohida o‘rin tutadi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122-moddasida sudyalar mustaqil ekanligi, faqat qonunga bo‘ysunishlari, sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmasligi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘lishi kabi muhim normalar mustahkamlab qo‘yilgan.

, jamiyatimizning rivoji hamda inson huquq va erkinliklarini ta’minlashdagi ahamiyati beqiyosdir. Konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yilgan inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlashda, jamiyatda qonuniylik va sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlashda alohida o‘rin tutadi.

Ta’kidlash joizki, sudyalarning mustaqil va faqat qonunga bo‘ysungan holda ish yuritishlarining konstitutsiya darajasida kafolatlanishini asosiy sabablaridan biri - sud hokimiyatiga boshqa hech qaysi organ vakolatiga taalluqli bo‘lmagan huquq - odil sudlovni amalga oshirish huquqi berilganligi bilan izohlanadi. Zero, mamlakatimiz hayotida, fuqarolarimizning huquq va erkinliklarini to‘liq ta’minlanishiga erishishda odil sudlovning ahamiyati beqiyosdir. Odil sudlov jamiyat hayotida, jamiyat a’zolarini huquqiy madaniyati va huquqiy ongini yuksaltirishda, insonlarni qonunlarga hurmat ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu o‘rinda odil sudlov har qaysi davrlarda ham ulug‘langanligini, qadrlanganligini hamda insonlar unga intilib yashaganliklarini ta’kidlash o‘rinli bo‘ladi. Xususan, rim faylasuflari “Pereat mundus et fiat justicia”, ya’ni “mayli dunyo barbod bo‘lsin, lekin odil sudlov qaror topsin” deb ta’kidlaganliklari bejiz emas (1). Rim faylasuf-larining mazkur mumtoz shiorlari bir qarashda mubolag‘adan iborat bo‘lsa-da, lekin ular odil sudlovga shu qadar yuqori baho beradilar. Sudlar mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishini ta’minlashda Harakatlar strategiyasida belgilanganidek, sudya lavozimida bo‘lishning ilk marotaba besh yillik, keyin o‘n yillik muddatini va so‘ng muddatsiz davrining belgilanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki sudya lavozimida bo‘lishning ushbu tartibi sudyadan zimmasiga yuklatilgan vazifani namu-nali va vijdonan bajarishni talab etishi bilan bir qatorda lavozimiga keyingi muddatga qayta saylanishi yoki tayinlanishi, o‘z vazifalarini namunali ado etgach, keyinchalik o‘n yilga va hatto muddatsiz davrga saylanishi yoki tayinlanishi uchun rag‘batlantiruvchi qoida ham hisoblanadiHarakatlar strategiyasi”dagi sud hokimiyatining chinakam mustaqil-ligini ta’minlashga qaratilgan navbatdagi muhim tadbirlardan biri – sudyalar hamjamiyatining organi sifatida Sudyalar oliy kengashini tashkil qilish, kengash tarkibining kamida yarmini sudyalar hisobidan shakllantirish va unga sud hokimiyatinng mustaqilligini ta’minlashga doir bir qator vakolatlar berilishi nazarda tutilganidir. Joriy yilning 6 aprelida qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi to‘g‘risida”gi qonunda ushbu tuzilmaning faoliyatiga oid masalalar to‘liq o‘z ifodasini topdi. Mazkur Kengash konstitutsiyaviy maqomga ega bo‘ldi. Konstitutsiyaning 111-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi sudyalar hamjamiyatining organi bo‘lib, u O‘zbekiston Respub-likasida sud hokimiyatining mustaqilligi konstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta’minlashga ko‘maklashishi o‘z ifodasini topaQonun ustuvorligi shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini mone’liksiz amalga oshirish, o‘z hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari qonunan kafolatlanganligi tufayli tinch, osoyishta, xotirjam, hech qanday tashqi ta’sirlardan, zo‘ravonlik va o‘zboshimchalikdan qo‘rqmay yashash imkoniyatini beradi.di.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash kerakki, jamiyatda sud organlarining nufuzini oshirish, sudyalarning chinakam mustaqilligini va faqat qonunlarga asoslanib ish yuritishini ta’minlash mamlakatimiz Konstitu-tsyaisi va shu asosda qabul qilinayotgan qonunlar muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyatini qurishdagi muhim shartlardan biridirHarakatlar strategiyasi”dagi sud hokimiyatining chinakam mustaqil-ligini ta’minlashga qaratilgan navbatdagi muhim tadbirlardan biri – sudyalar hamjamiyatining organi sifatida Sudyalar oliy kengashini tashkil qilish, kengash tarkibining kamida yarmini sudyalar hisobidan shakllantirish va unga sud hokimiyatinng mustaqilligini ta’minlashga doir bir qator vakolatlar berilishi nazarda tutilganidir. Joriy yilning 6 aprelida qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi to‘g‘risida”gi qonunda ushbu tuzilmaning faoliyatiga oid masalalar to‘liq o‘z ifodasini topdi. Mazkur Kengash konstitutsiyaviy maqomga ega bo‘ldi. Konstitutsiyaning 111-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi sudyalar hamjamiyatining organi bo‘lib, u O‘zbekiston Respub-likasida sud hokimiyatining mustaqilligi konstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta’minlashga ko‘maklashishi o‘z ifodasini topdi.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash kerakki, jamiyatda sud organlarining nufuzini oshirish, sudyalarning chinakam mustaqilligini va faqat qonunlarga asoslanib ish yuritishini ta’minlash mamlakatimiz Konstitu-tsyaisi va shu asosda qabul qilinayotgan qonunlar muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyatini qurishdagi muhim shartlardan biridir. Xulosa qilib aytganda, qonun ustuvorligi jamiyatda erkinlik, adolat, tenglik kafolatlanishini, inson huquqlari himoyalanishini, mamlakat iqtisodi barqaror o‘sishi uchun tadbirkorlarda, chet ellik investorlarda mustahkam ishonchni shakllanishining mustahkam garovidir.
NAZARIY SAVOL N1

Давлат тузилиши шакли сифатида конфедерацияни тавсифланг ва унинг белгиларини кўрсатинг.

Davlat tuzilishining yana bir shakli konfederatsiya xisoblanadi.Xorijiy maamlakatlarning hududiy davlat tuzilishi shakllari ichida xalqaro shartnomalar asosida tashkil topgan tuzilmalar ham mavjud. Bunday davlat-hududiy tuzilmalarni konfederatsiya deb atashadi..Konfederatsiya bu - ma'lum bir vazifani bajarish uchun birlashgan mustaqil davlatlar ittifoqidir. Konfederatsiya Federatsiyadan farq qilgan xolda, u ittifoq davlati emas, balki davlatlar ittifoqi hisoblanadi. Konfederatsiya iqtisodiy, siyosiy, harbiy, bojxona va boshqa maqsadlarda tuzilishi mumkin.Konfederatsiya oz oldiga koygan maqsadiga erishish uchun va a'zo davlatlarning harakatlarini muvofiqlashtirish uchun oliy organlar tuzishi mumkin, biroq bu organlar a'zo davlatlarning hukumatlari bilan muloqotda boladi, bevosita aholiga murojaat qilish huquqiga ega emas.Konfederatsiya federatsiyaga nisbatan uncha mustahkam emas, chunki u odatda biron-bir masalalani hal etish ehtiyoji orqali tashkil etiladi. Tarixda ham konfederatsiyalar uncha kop bolmagan, bolganlari ham keyinchalik yo federatsiyaga aylanishgan, yoki alohida-alohida unitar davlatlarga bo`linib ketishgan. Konfederatsiyani oziga xos belgilari: erkin chiqib ketish, qonunchilik hujjatlarini qollanmasligi, konfederatsiyaning vakolati chegaralanganligi, maqsadga erishish yolidagi ittifoq, barqaror bolmagan siyosiy tuzilma, yagona hududning bolmasligi, fuqarolikning ornatilmasligi.

NAZARIY SAVOL N2

Давлатнинг моҳияти ҳақидаги технократик назариянинг моҳиятини тушунтиринг ва унинг ижобий ва салбий томонларини муҳокама қилинг.
Davlat vujudga kelishi haqida turli xil nazariyalar mavjud , ulardan biri Texnokratik nazariya hisoblanadi. Mazkur nazariya asrimizning 20-yillarida vujudga kelib, 60-70-yillarda ancha keng tarqaldi. Uning tarafdorlari orasida T.Veblen, D.Barnxeym, G.Saymon, D.Bell va boshqalar bor edi. Umuman olganda ushbu nazariya elitalar nazariyasiga juda o’xshab ketsada, zamonaviy voqelikni hisobga olishi bilan ajralib turadi. Bu nazariyaga ko’ra, jamiyatni mutaxassis-boshqaruvchilar, menenjerlar idora yetishlari lozim (ko’pincha amalda ham shular boshqarishadi ). Aynan ularning o’zlari jamiyatning haqiqiy ehtiyojlarini, uning eng matlub rivojlanish yo’llarini, buning uchun zarur vositalarni aniqlashga qodir. Bu boshqarishni ilmiy asosda olib borish imkonini beradi hamda jamiyatning o’sib boruvchi rivojini ta’minlaydi. Mazkur ta’limot g’oyalaridan nafaqat davlatning mohiyatiga, balki uning boshqa jihatlariga ham tegishli bo’lgan boshqa nazariyalarda ham faol foydalanilmoqda. Ushbu nazariya elita nazariyaga oxshab ketsada u ozida ijtimoiy voqelikni muayyan darajada xisobga olishi bilan ajralib turadi. Texnokratik nazariya. Mazkur nazariya asrimizning 20-yillarida vujudga kelib, 60-70-yillarda ancha keng tarqaldi. Uning tarafdorlari orasida T.Veblen, D.Barnxeym, G.Saymon, D.Bell va boshqalar bor edi. Umuman olganda ushbu nazariya elitalar nazariyasiga juda o’xshab ketsada, zamonaviy voqelikni hisobga olishi bilan ajralib turadi.

Bu nazariyaga ko’ra, jamiyatni mutaxassis-boshqaruvchilar, menenjerlar idora yetishlari lozim (ko’pincha amalda ham shular boshqarishadi). Aynan ularning o’zlari jamiyatning haqiqiy ehtiyojlarini, uning eng matlub rivojlanish yo’llarini, buning uchun zarur vositalarni aniqlashga qodir.

Bu boshqarishni ilmiy asosda olib borish imkonini beradi hamda jamiyatning o’sib boruvchi rivojini ta’minlaydi.

Mazkur ta’limot g’oyalaridan nafaqat davlatning mohiyatiga, balki uning boshqa jihatlariga ham tegishli bo’lgan boshqa nazariyalarda ham faol foydalanilmoqda.