Milliy daromad va milliy hisoblar tizimidagi boshqa daromad ko ‘rsatkic hlari

12.3.1-jadval
AQSHda yuqori sinf o‘qituvchilarimng yillik nominal va real ish
xaqqi ko‘rsatkichlari

Yillar	Nominal ish xaqqi, AQSH dollarida	Istemol buyumlari narxining indeksi (1970=100)	Real ish xaqqi (1970 yildagi dollar bilan hisoblangan
1970	6200	100	6200
1975	11700	139	8417
1980	1600	213	7512
1990	31200	337	9258

Demak, o‘rganilayotgan davrda nominal ish xaqqi 5 marta ortgan (31200:6200), lekin narx oshganligini hisobga olsak, real ish haqqi thminan 1,5 marta (9158:6200) oshganligini ko‘ramiz.
4.Milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash va oxirgi foydalanish statistikasi.
Ma’lum davrda (masalan, bir yilda) yaratilgan milliy daromad jamiyat a’zolarining, tadbirkorlarning, korxonalarning, tashkilotlarning, muassasalarning va davlatning daromadi sifatida taqsimlanadi. Bunday jarayonni statistika taqsimlash va qayta taqsimlashga ajratadi.
Milliy daromadni birlamchi taqsimlash uni o‘zi yaratilgan sohalar: mahsulot ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi soha xodimlari va korxonalari o‘rtasida amalga oshiriladi. Ular tomonidan olingan daromad birlamchi bo‘lib hisoblanadi va uning xajmi har doim mamlakat ichida yaratilgan milliy daromad xajmiga teng bo‘ladi.
Statistika birlamchi daromadlarni quyidagi guruhlarga ajratadi:

1. 
   Mehnatkashlarning birlamchi daromadlari:
   

1. 
   ishlab chiqarishdagi ish xaqqi fondi va boshqa fondlardan to‘langan to‘lovlar;
   
2. 
   tadbirkorlarning o‘z faoliyatini natijasida olgan sof daromadlari;
   

v) mulkdan olingan daromadlar (renta, foizlar, devidentlar va h.k.).

2. 
   Ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarning birlamchi daromadlari:
   

1. 
   korxonalarning birlamchi daromadlari;
   
2. 
   fermer va dehqon xo‘jaliklarining birlamchi daromadlari;
   

v) xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarning birlamchi daromadlari.
Milliy daromadni bunday birlamchi taqsimlash, uni taqsimlash
jarayonini tugataolmaydi, chunki bunda ayrim soha tarmoqlari va ularning xodimlari nafaqaxo‘rlar, talabalar, o‘quvchilar hech qanday daromadga ega bo‘lmaydilar. SHuning uchun milliy daromadni qayta taqsimlash zarur bo‘ladi.
Milliy daromadni qayta taqsimlash jarayoni bir necha yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin.

1. 
   Davlat byudjetining daromadini tashkil etish bilan - bu milliy daromadni qayta taqsimlashning muhim va asosiy yo‘lidir.
   

Bu daromad asosan xo‘jalik tushumlaridan tashkil topadi (qo‘shimcha qiymat solig‘i, mulk, er solig‘i, fermer va dehqon xo‘jaliklari daromad soliqlari).
Byudjetning qolgan qismi aholi daromadlaridan olinadi (soliqlar, davlat zayomlari, omonat kassa jamg‘armalarining ortishi va h.k.)
Davlat byudjetida to‘plangan mablag‘larning tahminan 40-45% kapital mablag‘lar sarflash, taxminan 40%ga yaqini ijtimoiy-madaniy ishlar, 10%dan ortiqrog‘i mudofaa uchun va qolgan 1-1,5% davlatni boshqarish uchun sarflanadi.

2. 
   Aholiga xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan milliy daromad qayta taqismlanadi.
   

Aholi bir qancha bepul xizmatlar bilan birga, to‘lovli xizmatlardan ham foydalanadi. Yo‘lovchi transporti, aloqa, maishiy xizmatlar, davolanish va ta’lim muassasalari xizmatlaridan aholi foydalanishi bunga misol bo‘la oladi.
Bularning xizmatiga aholi xaq to‘lab o‘z daromadining bir qismini ana shu xizmat ko‘rsatadigan soha korxonalarga to‘laydi va bu ularning daromadini tashkil etadi.
Milliy daromadni bunday taqsimlash va qayta taqsimlash mamlakatda korxonalarning tashkilotlar va aholining oxirgi daromadlari tashkil topadi.
Statistika hisobotlar yordamida bu jarayonlarni chuqur o‘rganadi; milliy daromad ular ixtiyoridagi absolyut summasini va nisbiy ko‘rsatkichni aniqlaydi. Aholi olgan daromadni statistika uning turli gruppalari bo‘yicha o‘rganadi va bu aholining turmush darajasi xaqida xulosa chiqarish imkonini beradi.
Milliy daromad bizning mamlakatimizda mehnatkashlarniki hisoblanadi va u mehnatkashlar ixtiyoriga yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki davlat ixtiyoriga tushib so‘ngra mehnatkashlarning extiyojini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadning tahminan 1/5 qismi mehnatkashning shaxsiy moddiy va ma’naviy extiyojlarini qondirish uchun ishlatilsa, 4/5 qismi ishlab chiqarishni kengaytirish va ijtimoiy extiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi.
Taqsimlangan milliy daromad oqibat natijada aholining extiyojlarini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadni oxirgi foydalanish uni ishlatish va jamg‘arishdir.
Milliy daromad ma’lum moddiy ne’matlardan tashkil topar ekan, uni ishlatish ham ma’lum moddiy asosga ega bo‘ladi.

1. 
   Moddiy ne’matlar joriy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish extiyojlar uchun ishlatiladi. U joriy yashash va uning darajasini oshirish imkonini beradi. Aholi oziq-ovqat, kiyim, yoqilg‘i, elektr energiya, madaniy mollarni, imoratlarni, uzoq muddat xizmat qiladigan buyumlarni o‘z extiyojini qondirish uchun ishlatadilar.
   

Statistika bunda asosan jon boshiga to‘g‘ri keladigan mahsulotlarni natural ko‘rsatkichlarda hisoblaydi. Umumiy foydalanish esa qiymat formada o‘rganiladi.
Statistika iste’molni o‘rganish uchun ko‘p manbalarga ega:

1. 
   Mahsulot va xizmatlar savdosining aylanish ma’lumotlariga;
   
2. 
   Jamoa a’zolariga berilgan mahsulotlarning natural ko‘rsatkichi;
   
3. 
   Dehqon bozori savdosi materiallari;
   
4. 
   Mexnatkashlar oilalari daromadlarini kuzatish materiallari.
   

Mamlakatimizda doimo tanlama tarzda 90,000 oila xayoti kuzatib
turiladi. Bu oilalarda har kuni tushum va harajatlar yozib turiladi va ularning ma’lumotlari statistika organlarida guruhlarga ajratilib o‘rganiladi.
Iste’molning ikkinchi qismi bu xizmat ko‘rsatuvchi soha korxonalardagi yoqilg‘i, elektr energiya, imoratlarning eskirishi va h.k.lardir.

1. 
   Aholi xizmatidagi korxonalarda ishlatilishi (maktablar, teatrlar, kasalxonalar, sanatoriyalar).
   

Bularni aholining shaxsiy iste’moliga qo‘shish mumkin.

2. 
   Ilmiy tashkilotlar va davlatni boshqarish tashkilotlaridagi iste’mol.
   

2. 
   Milliy daromaddan oxirgi foydalanish deyilganda faqatgina iste’mol qilish emas, moddiy ne’matlarni jamg‘arish ham tushiniladi. Mamlakatimiz ko‘p avlodlar mehnati tufayli jamg‘arilgan juda katta xajmdagi moddiy ne’matlarga ega va ular milliy boyligimizning bir qismini tashkil etib, uni yanada ko‘paytirish uchun ishlatiladi. Natijada yana yangi binolar, inshootlar, mashina-uskunalar, xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, yashash uylari, maktablar, kasalxonalar, kutubxonalar soni ortadi.
   

Yakuniy iste’mol uy xo‘jaliklari, davlat muassasalari va uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
Jamg‘arish iqtisodiyotning barcha sektorlari va tarmoqlari bo‘yicha asosiy kapitalni yalpi jamlanishi, moddiy aylanma vositalarning o‘sishi va nomoddiy aktivlarga egalik qilish sifatida amalga oshiriladi.
Statistika bularni har xil kuzatish ma’lumotlaridan va iqtisodiy agentlarning hisobotlaridan olishi mumkin.