Миллий бойлик статистикаси

Инсон та- раққиёти индекси бў-йича мам-лакат ранги	Мамлакатлар	Инсон тараққиёти индекси (ҲДИ)
Жон бошига ЯИМ (РРР$)
ҲДИ юқори бўлган мамлакатлар.
1.	Норвегия	0,939	28433
2м.	Австралия	0,936	29574
3.	Канада	0,936	26251
4.	Швеция	0,936	22636
6.	АҚШ	0,934	31872
9.	Япония	0,928	24898
10.	Финландия	0,925	23098
48.	Қатар	0,801	18789
ҲДИ ўртача бўлган мамлакатлар
53.	Белоруссия	0,782	6876
55.	РФ	0,775	7473
74.	Украина	0,742	3458
75.	Қозоғистон	0,742	4951
82.	Туркия	0,735	6380
83.	Туркманистон	0,730	3347
87.	Хитой	0,718	2573
92.	Қирғизистон	0,709	2251
99.	Ўзбекистон	0,698^(2)	1031
103.	Тожикистон	0,660	2248
115	Ҳиндистон	0,57	727
126.	Конго	0,502	3617
ҲДИ паст бўлган мамлакатлар
127.	Покистон	0,498	1834
161.	Нигерия	0,274	753
162.	Съеро- Леон	0,258	448
Жаҳон бўйича		0,716	6980

Жаҳон иқтисодчилари инсон билимининг даражасини оширилиши (%да) даражаси билан иқтисодий ўсиш даражаси ўртасидаги корреляцион боғлиқлик кучи анча катта еканлигини аниқламоқдалар. Шу ҳоллар еътиборга олиниб, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг ташаббуси билан Республикада кадрларни тайёрлаш ва

узлуксиз билимини оширишнинг Миллий Дастури - ўзбек модели қабул қилинди ва у амалга оширилмоқда. Республикада билим олишга катта еътибор берилаётганини БМТ нинг експертлари ҳам таъкидламоқдалар⁽¹⁾. Республикада 1996 йилдан бошлаб амалга оширилаётган миллий дастурга мувофиқ таълим тизими: мактабгача муассасалар, ўрта таълим мактаблари (бошланғич; 1-4 синфлар; тўлиқсиз ўрта – 5-9 синфлар ва тўлиқ ўрта: 10-11 синфлар), ўрта махсус ва олий ўқув юртларидан иборат ягона тизим барпо етилган. Олиб борилаётган ислоҳотларга мувофиқ равишда 2006 йилга келиб ўрта мактабларида ўқитиш 9 йил давом етади, кейинги уч йиллик таълим еса касб-ҳунар коллежлари ва академик лицейларда берилади. Давлатни таълим ишларига муносабатини шу тизимга сарфланадиган маблағларнинг умумий миқдори бу маблағларнинг ЯИМ даги ва давлат бюджети сарфларидаги салмоғи ҳамда бир ўқувчига қилинган сарфлар ва бошқа кўрсаткичлар орқали таърифлаш мумкин. (12.12-жадвалга қаранг)
Бюджет даромадларини шакллантиришдаги мушкул вазиятга қарамай таълим учун сарфлар миқдори доимо юқори даражада бўлиб қолмоқда. Жаҳоннинг бошқа мамлакатларида бу сарфлар ЯИМ га нисбатан (1995-1997 йилларда), % да: РФ да – 3,5; Қозоғистонда – 4,4; Озарбайжонда – 3,0 ; Туркияда – 2,2; Хитойда – 2,3; Покистонда – 2,7; Ҳиндистонда 3,2 фоиз. Ривожланган мамлакатларда еса бу кўрсаткичнинг даражаси 5,0–8,3 фоизга тенг бўлмоқда, масалан Швецияда – 8,3 фоиз.

12.12-жадвал Ўзбекистон Республикасида таълим соҳасига давлат сарфлари (капитал

сармояларни ҳисобга олмаганда)

Кўрсаткичлар	1995	1996	1997	1998	1999
Давлат бюджети ҳисобидан таъ-лимга сарфланган маблағлар
1. Млрд. сўм	21,50	42,9	71,10	104,2	158,9
2. ЯИМ даги салмоғи, %	7,10	7,67	7,28	7,36	7,76
3. Бюджет сарфларидаги салмоғи	21,71	21,16	22,41	22,31	24,12

Давлатнинг таълим тизимига катта еътибори натижасида 15 ва ундан катта ёшда бўлган еркакларнинг саводсизлиги даражаси 1990 йилда – 1,0 % ва 2000 йилда еса - 0,0%, аёлларнинг еса мос равишда 2,0 ва 1,0 фоизга тенгдир. Бу кўрсаткичлар паст даромадли мамлакатларда 2000 йилда 28,0 ва 47,0 фоизга тенг бўлмоқда.

Жаҳон мутахассислари кишиларнинг билим даражасини миқдорий баҳолаш борасида ҳам мунозаралар қилишмоқда, жумладан, расмий маълумот (ўқув юртларида олгани) ва унинг сифати масаласида. Тадқиқотчилар кишиларнинг расмий маълумотининг даражаси билан иқтисодий ўсиш суръатлари ўртасида яқин корреляцион боғлиқлик борлигини ўргандилар. Шунинг учун Собиқ иттифоқда инсон капиталининг қийматини баҳолаш бўйича 70-80 йилларда §арбдаги концепцияларни танқидий қараш орқали билим
потенциали, соғлиқни иқтисодий фонди ва маънавий ишлаб чиқаришнинг бошқа натижаларини баҳолаш методологиясини яратиш борасида уринишлар бўлган. (Е.М.Агабабъян, А.И.Анчишкин, Е.М.Бухвалд, Л.И.Нестеров, В.А.Жамин ва бошқалар). Чунончи академик А.И.Анчишкин бу соҳада қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланишни таклиф етган.

1. 
   Аҳолининг билим потенциали П=х_иЛ₀=млн.киши/ йил
   
2. 
   Аҳолининг билим даражаси
   

_{х =}  ^хи ^Ли
 ^Ли
 йил.

(Бу кўрсаткич Ўзбекистон Республикасида аҳоли бўйича 11,4 йилга тенгдир.)

3. 
   Аҳолининг иқтисодий баҳоси =_ х_иc_и Л_и  млрд. руб
   

бунда Х_и – расмий ўқилган йил (0,4,9,11 . . .); Л_и – Х_и йил ўқиган кишилар сони С_и - бир ўқувчи ёки бир битирувчига (таълим категориялари бўйича) қилинган барча сарфлар (капитал қуйилмалар, жорий- моддий сарфлар, меҳнат ҳақи фонди), руб.
Кўриниб турибдики, фақат меҳнат ресурсларининг қиймати “Cарфлар концепцияси” асосида ҳисобланишига уринилган. Бу кўрсаткич ҳам муҳим, аммо ҳудудлараро, мамлакатлараро солиштириш имконини бермайди.
БМТ нинг Ривожланиш Дастури (ПРООН, УНДП) 1990 йилдан бошлаб “Ҳуман Девелопмент Индех” - инсон тараққиёти индексини ҳисоблай бошлади. Ўзбекистон Республикасида ПРООН методологияси асосида 1995 йилдан бошлаб бу кўрсаткич ҳисобланмоқда. ҲДИ – йиғма кўрсаткич бўлиб, 3 та параметрни ўз ичига олади:

1. 
   Кутилаётган ўртача умр,(х₁) йил. Бунда соғлиқни сақлаш, аҳолини истеъмоли, атроф-муҳитни ҳолати, аҳолининг санитария маданияти ўз ифодасини топади. Бу кўрсаткичнинг максимал қиймати 85, минимал қиймати еса 25 йилдир.
   
2. 
   Таълим даражаси, %. Бунда катта ёшдаги кишиларни неча проценти таълим поғоналари (бошланғич, ўрта ва олий) га тортилиши даражаси. Бу кўрсаткич – И=[2/3 катта ёшдагиларнинг саводхонлиги даражаси (х₂)+1/3 ёшларни турли поғонадаги ўқишларга жалб қилиниши даражаси](х₃):3=; бу кўрсаткич 0 дан 100% гача.
   
3. 
   Жон бошига ЯИМ ни ҳосил қилиниши иқтисодий ривожланиш даражасини тавсифлайди. Бу кўрсаткич бўйича индекс қуйидагича ҳисобланади.
   

_ТЯИМ= лог(мамлакатлардагижонбошигаЯИМ , РРР$)  лог(минималдаража) лог(жонбошигаЯИМ , максималдаража, РРР$)  лог(минималдаража)
Юқоридаги кўрсаткичлар ёрдамида инсон тараққиёти индекси қуйидагича ҳисобланади.

ИТИ  ¹  ^{х1  25}  ¹  ^х2

 ²  ^х3  ¹  И

3 60 9 100
9 100 3
ЯИМ

12.13-жадвал Бошқа индивидуал индексларни ҳисоблашда олинадиган максимал ва минимал

даражалар

Кўрсатгичлар	Даражалар		Ўзбекистон бўйича (ПРООН) 1999 йил
	максимал	минимал		даража	индекс
1. Кўриладиган умр узоқлиги, йил	85	25		68,7	0,730
2. Катта ёшдагиларни саводхонлиги даражаси, %	100,0	0,0		88,5	0,885
3. Ўқувчиларнинг ялпи кўрсаткичи, %	100,0	0,0		76,0	0,760
4. Жон бошига ЯИМ, РРР $	40300	100		2251	0,520

ПРООН маълумотлари (миллий статистика маълумотларидан бироз фарқ қилади.) асосида 1999 йилда Ўзбекистон бўйича

ИТИ=1/3•0,930+(2/3•0,885+1/3•0,760):3+1/3•0,520=0,648

ПРООН нинг бу ҳисоблашлари муҳим (ҳисоблаш методологияси ўзгариб туради), аммо инсон капитали қийматини ҳисоблаш имконини бермайди. Шуни еътиборга олиб, Жаҳон банкининг Ж.Дихон анд К.Ҳамилтон бошчилигидаги ишчи гуруҳи бошқа методологияни ишлаб чиқди ва жаҳон бўйича 1997 йилда 1994 йил маълумотлари асосида 92 мамлакат ва 2000 йилда 1997 йил маълумотлари асосида 110 мамлакат бўйича ягона (стандарт) методология асосида инсон капитали қиймати ва миллий бойлик ҳажмини ҳисоблашди. Ягона методологияда инсон капиталининг қиймати қуйидагича ҳиобланган: қишлоқ хўжалигидан ташқари яратилган ЯИМ; қишлоқ хўжалигидан олинган даромад; фойдали қазилмалардан олинган рента; қайта тикланадиган капитал амортизацияси. Бунда инсон капиталининг қиймати = (п1+п2-п3- п4)х25 йил.

Қишлоқ хўжалиги даромадлари таркибига ер рентаси киритилмайди, лекин ов, балиқ овлаш ва ёғоч тайёрлаш даромадларини ўз ичига олади. Ҳисоб – китобларда кўриладиган умр узоқлилиги (йил) – 65 дан кам деб олинган ва ҳамда бу даражадан аҳолининг ўртача ёши (йил) айирилган. Натижа 25 йил, аммо баъзи бир ҳисоблашларда 33 йил керак бўлган фикрлар ҳам мавжуд.
Жаҳон банки експертларининг инсон капитали қийматини ҳисоблаш методологиясининг баъзи бир жиҳатларига танқидий қаровчи иқтисодчилар йўқ емас.

• 
  Миллий бойлик
  
• 
  Табиий бойлик
  
• 
  Инсон капитали
  
• 
  Номоддий бойлик
  
• 
  Шахсий мулк
  
• 
  Хусусий мулк
  
• 
  Монетар олтин
  
• 
  Молиявий мажбурият
  
• 
  Трансферт капитал
  
• 
  Айланма капитал
  
• 
  Амортизация
  
• 
  Жорий баҳо
  
• 
  қолдиқ баҳо
  

Асосий таянч иборалар

• 
  Тикланмайдиган табиий ресурслар
  
• 
  МҲт да активлар
  
• 
  МҲт да пассивлар
  
• 
  Институционал бирлик
  
• 
  Соф активлар
  
• 
  Молиявий ресурслар
  
• 
  Асосий фондлар
  
• 
  Молиявий ва номолиявий актив
  
• 
  Якуний мажбурият
  
• 
  Тикланадиган активлар
  
• 
  Тикланмайдиган активлар
  

• 
  Тикланадиган табиий ресурслар
  

Билимингизни синаб кўринг

1. 
   Миллий бойлик деганда нимани тушунасиз?
   
2. 
   Миллий бойлик қандай ҳисобланади?
   
3. 
   Миллий бойлик қандай таркибий қисмларга бўлинади?
   
4. 
   Айланма капитал нима?
   
5. 
   Аҳолининг шахсий мулки миллий бойлик бўлиб ҳисобланадими?
   
6. 
   Табиий бойликларнинг қайси бир қисми миллий бойлик таркибига қўшилади?
   
7. 
   Тикланадиган ва тикланмайдиган табиий ресурслар деганда нимани тушунасиз?
   
8. 
   Миллий бойликни тавсифловчи кўрсаткичлар тизими тўғрисида нималар дея оласиз?
   
9. 
   Миллий бойлик динамикаси қандай аниқланади?
   
10. 
    Табиий бойликлар захиралари аниқлаш даражасига қараб қандай категорияларга бўлинади?
    
11. 
    Активлар таркибига нимлар киради?
    
12. 
    Асосий фондлар деганда нимани тушунасиз? Улар қанай классификацияланади?
    
13. 
    МҲТда ҳам асосий фондлар ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш фондларига бўлинадими?
    
14. 
    Молиявий актив, монетар олтин ва СПЗ тўғрисида нималар деяоласиз?
    
15. 
    Актив ва пассив баланслари қандай тузилади?
    
16. 
    Инсон каптали нима ва унинг ҳажми қандай ҳисобланади?
    
17. 
    Асосий капитал кўрсаткичлар қандай ҳисобланади?
    
18. 
    Асосий капитални баҳолаш методлари ҳақида нимани биласиз?
    
19. 
    Инсон тараққиёти индексини қандай ҳисоблаймиз?
    
20. 
    Амортизация ажратмалари қандай усулларда аниқланади?
    
21. 
    МҲТ миллий бойлик қандай аниқланади?