|
Жаҳоннинг айрим мамлакатларида миллий бойликнинг ҳажми
(1997 йил)
Мамлакатлар
|
Умумий ҳажми
|
Аҳоли жон бошига
|
Триллион доллар
|
АҚШ га нисбатан % ҳисобида
|
Минг доллар
|
АҚШ га нисбатан
% ҳисобида
|
АҚШ
|
123,6
|
100
|
461,5
|
100
|
Россия
|
58,8
|
47
|
400
|
87
|
Япония
|
53,3
|
48
|
423,4
|
92
|
Хитой
|
35,5
|
29
|
28,5
|
6
|
Германия
|
30,8
|
25
|
375,1
|
81
|
Франция
|
21,1
|
17
|
359,6
|
78
|
Англия
|
20,8
|
17
|
353
|
76
|
Италия
|
17,0
|
14
|
295,8
|
64
|
Бразилия
|
14,2
|
11
|
89
|
19
|
Индонезия
|
12,1
|
10
|
60
|
13
|
Хиндистон
|
11,9
|
10
|
20
|
4
|
Мексика
|
10,8
|
9
|
113
|
24
|
12.2-жадвал маълумотлари асосида миллий бойлик таркибини таҳлил қилиш мумкин. Кўриниб турибдики, Японияда инсон капиталининг салмоғи 68%га тенг, Россияда еса 50,0 %, АҚШда ва Хитойда бу кўрсаткич 77%ни ташкил етади. Табиий ресурслар бўйича биринчи ўринда Саудия Арабистони (42%), иккинчи ўринда Россия. Япония ва Англияда бу кўрсаткич бор-йўғи 1-2%га тенг.
12.2-жадвал Жаҳоннинг бир қатор мамлакатларида миллий бойликнинг таркиби, % (1997 йил)
Мамлакат номи
|
Умумий ҳажми
%
|
Умумий ҳажмдаги салмоғи, %
|
Инсон потенциали
|
Табиий ресурслар
|
Қайта тикланувчи активлар
|
АҚШ
|
100
|
77
|
4
|
19
|
Россия
|
100
|
50
|
40
|
10
|
Япония
|
100
|
68
|
1
|
31
|
Хитой
|
100
|
77
|
7
|
16
|
Саудия Арабистони
|
100
|
40
|
42
|
18
|
Англия
|
100
|
79
|
2
|
19
|
Ўзбекистон Республикасида табиий капиталнинг қийматини ҳисоблаш масаласи ечилмагани учун «Активлар ва пассивлар баланси»нинг фақат асосий фондлар ва
моддий айланма маблағлар баланслари тузилар еди. Бу ҳол ҳанузгача давом етмоқда. Демак, бугунги кунда Республикамизда миллий бойликнинг таркиби, ҳажми, таркибий тузилиши ва динамикаси Халқаро стандартларда ҳисобланмайди. Жаҳон мамлакатлари орасида Республикамизнинг тутган ўрнини билиш, аҳоли жон бошига тўғри келадиган миллий бойлик ҳажмини ҳисоблаш, мамлакатимиз регионларининг салоҳиятини баҳолаш ва ундан фойдаланиш даражаларини ҳисоблаш ҳамда бошқа иқтисодий-статистик таҳлилни амалга ошириш учун миллий бойлик ҳажмини халқаро стандартларда ҳисоблаш зарурдир.
Статистика фанида миллий бойликнинг таркибига миллий мулк - меҳнат маҳсули бўлган ва ҳисоблаш вақтида мавжуд бўлган бойликдан ташқари табиат инъоми ҳисобланган бойликлар: қазилма ресурслари, ер ресурслари, иқлим, сув ресруслари, ўсимлик (ўрмон ва бошқалар), ҳайвон ресурслари ва бошқа табиий инъомлар ҳам киритилиши мақулланган. Бироқ бунда миллий мулк – қиймат шаклида, табиий инъомлар фақт натурал шаклида ифодаланиши таклиф қилинган. Миллий бойлик ҳажми ва таркибини шу 3 хил методда ҳисоблаш тарафдорлари Ўзбекистонда ҳам мавжуд еди. Ўзбекистонда миллий бойлик ҳажми ва таркиби бўйича қуйидаги маълумотни кўришимиз мумкин:
12.3-жадвал Ўзбекистон миллий бойлиги (солиштирма баҳоларда, йил охирида, млрд. сўм)
|
1986
|
1990
|
1990 йил 1986
йилга нисбатан, %
|
млрд. сўм
|
жамига нисбатан
%
|
млрд. сўм
|
жамига нисбатан,
%
|
Миллий бойлик (фойдали қазилмалар, ер ва
ўрмонларсиз)
|
137,2
|
100,0
|
163,4
|
100,0
|
119,1
|
1. Асосий фондлар
|
82,0
|
59,8
|
100,9
|
61,7
|
123,0
|
(чорва моллари билан)
|
|
|
|
|
|
шундан
|
|
|
|
|
|
- ишлаб чиқариш
|
57,5
|
41,9
|
65,0
|
39,8
|
113,0
|
- ноишлаб чиқариш
|
24,5
|
17,9
|
35,0
|
21,4
|
142,9
|
2. Моддий айланма маблағлари
|
25,6
|
18,7
|
27,0
|
16,5
|
105,5
|
3.Аҳоли уйида жамға- рилган мол-мулк
|
29,6
|
21,5
|
35,5
|
21,8
|
119,9
|
Шу давр ичида асосий фондларнинг ҳиссаси (салмоғи) 2,7.п.п. га ошди, аммо аҳоли уйида жамғарилган молк-мулкнинг салмоғи 7,8 пунктига пасайди. Ўзбекистон табиий инъомларга бой мамлакат, аммо аҳолиси ва халқ хўжалигида банд бўлганларнинг миллий мулк билан таъминланиши жуда паст бўлган.
12.4-жадвал Ўзбекистон Республикасини собиқ иттифоқ миллий бойлигидаги салмоғи (1990
йил)
|
Собиқ иттифоқ
|
Ўзбекистон
|
Ўзбекистон нинг салмоғи, %
|
1. Аҳоли сони, йиллик ўртача, млн.
|
289351
|
20515
|
7,090
|
2. Миллий бойлик (солиштирма баҳолар-да,
млрд. руб) ш.ж.
|
4500,0
|
163,4
|
3,631
|
2.1. Асосий фондлар
|
2960
|
100,9
|
3,408
|
шундан
|
|
|
|
- ишлаб чиқариш
|
1980
|
65,9
|
3,303
|
- ноишлаб чиқариш
|
980
|
35,0
|
3,574
|
2.2. Моддий айланма воситалар
|
670,0
|
27,0
|
4,030
|
2.3. Аҳолининг уйида жамғарилган мол-мулк.
|
870
|
35,5
|
4,080
|
12.4 - жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, Ўзбекистон Республикасининг собиқ иттифоқдаги салмоғи: аҳоли сони бўйича 7,1 фоиз бўлган бир пайтда миллий бойлик (мулк) даги салмоғи атиги 3,6 фоиз, аҳолининг уйида жамғарилган молк-мулкда еса 4,1 фоиз, ёки ўртача даражанинг 57,5 фоизини ташкил етган. Миллий бойлик (мулк) ва унинг елементларини жон бошига тўғри келадиган даражасини солиштирганда ҳам шу натижани оламиз. Аммо баъзи бир сиёсатчи - тадқиқотчилар Ўзбекистонда туғилиш даражаси юқори бўлганлиги сабабли бундай номутоносиблик юзага келган дейишлари мумкин. Бундай ноилмий қарашларга жавобан биз бошқа кўрсаткичдан фойдаланишни ҳам таклиф қилмоқчимиз: халқ хўжалигида банд бўлган ўртача бир ходимга тўғри келадиган миллий мулкни даражасини солиштирсак, унда 32491 руб ва 20567 руб (163,4 млрд.руб/7944,8 минг киши) , яъни Ўзбекистоннинг даражаси 63,3 фоизни ташкил етади. Демак, Ўзбекистондаги ходимлар миллий бойлик (мулк) билан паст даражада таъминлаган екан.
Миллий бойликни – миллий мулк доирасида ҳисоблашни Ўзбекистон статистика хизмати кейинги даврларда ҳам давом еттирди. Республикадаги баъзи иқтисодчилар Миллий бойликни миллий мулк ва иқтисодий оборотга тортилган табиий инъомлар йиғиндиси сифатида қарасаларда, аммо Ўзбекистонда қадимий асори – отиқалар, шу жумладан, бебаҳо диний обидалар борки, уларни қийматини ҳисоблаб бўлмайди деган фикрни илгари сурадилар. Тўғри Ўзбекистоннинг ғурури бўлган қўлёзмалар ва тарихий обидалар, ноёб ва бетакрор антиквар буюмлар борки, уларни баҳолаш бирмунча мураккабдир. Бироқ Саудия Арабистони, Италия, Хитой, Франция ва бошқа мамлакатларда бу масалалар ечилган. Масалан, Саудия Арабистонининг миллий бойлиги (Жаҳон банки концепцияси бўйича 3 - омил, капитал баҳоси) нинг умумий ҳажми 1997 йил маълумотлари бўйича ҳисобланган, унда қайта тикланадиган, физик капиталнинг
салмоғи 18,0 фоизга тенглиги аниқланган. Демак, бу муаммони ечиш мумкин екан.
Жаҳон банкининг кенгайтирилган концепцияси асосида миллий бойликни ҳажмини ҳисоблаш борасидаги ҳисоб-китобларида Ўзбекистон тўғрисида маълумотлар йўқ. Шуни қайд қилиш керакки, республикада “Активлар ва пассивлар баланси”ни тузиш борасида бир мунча тажрибаларнинг мавжудлигини еътиборга олиб, “инсон капитали” ни баҳолашни йўлга қўйиш ва миллий бойлик ҳажмини ҳисоблаш мумкинлигини таъкидламоқчимиз. Бу ўринда илмий – текшириш институтлари, олий ўқув юртлари ва бошқа ташкилотларнинг кўмаги зарурдир. Россия Фанлар Академияси Иқтисод институти, Россия Госкомстати ва бошқа илмий-лойиҳа ташкилотлари ҳамкорлигида Жаҳон Банки концепцияси асосида Россия ва МДҲ га кирувчи бошқа республикалар бўйича ҳисоблашнинг илмий-услубий асоси яратилаётганини ҳам таъкидлаш жоиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
