Микрозарраларнинг

Борнинг
исботлашича таъсирла-
шув жараёнида, 
объект оладиган энергияси
ва 
таъсирлашув 
вақти 
орасида ҳам мавжуд, яъни объект билан ўлчаш қурилмаси 
орасидаги ўзаро таъсирлашув вақти қанчалик аниқ бўлса унинг 
таъсирлашувда оладиган энергияси шунчалик ноаниқ бўлади, ва 
аксинча унинг оладиган энергияси қанчалик аниқ бўлса унинг 
ўлчаш қурилмаси билан ўзаро таъсирлашув вақти шунчалик но-
аниқроқ бўлади, бунда 
Бор
ноаниқлик муносабати қуйидагича 
ёзилади: ΔE Δt > h[9]. 
XX асргача баъзи объектлар (масалан, макроскопик жисмлар) 
корпоскуляр тушунчалар ёрдамида, бошқалари эса (масалан, 
ёруғлик ёки товуш тебранишлари) тўлқин тушунчалари ёрда-
мида ифодаланилар эди. Лекин, ҳозирги замонга келиб маълум 
бўлдики, юқоридаги икки ифодаланиш услуби ҳам тўғри экан, 

---

56
чунки бу услублар ўзаро қарама-қарши эмас, балки бир-бирла-
рини 
тўлдирувчи
эканлар [19]. Квант объектлар хусусиятлари-
ни классик тилда, яъни ўлчаш объектлари тилида тасвирлаш-
га ҳаракат қилиш кўпгина парадоксларни келтирииб чиқарган 
[8,9,17,18]. Н. Борнинг тўлдирувчанлик принципига кўра улар-
нинг ечими: микрообъектлар квант хусусиятларини қўшимча 
равишда классик тушунчалар ёрдамида тасвирлашдн иборат-
дир. Ўлчаш шароитларига боғлиқ равишда электрон ўзини ёки 
тўлқин, ёки заррача каби тутади. Демак, зарранинг траектория-
сини аниқлаш унинг тўлқин хусусиятларини 
беркитади
.
Интер-
ференция тажрибаси эса, унинг 
траекторияси номаълум қо­
лишини таъминлайди. Демак, классик тасаввурлар ва квант 
тўлқин хусусиятлар бир­бирларига тўлдирувчи ҳисобланар 
эканлар.
Умуман олганда бир-бирларига коммутатив бўлмаган 
операторлар хусусий функцияларига мос келувчи физик катта-
ликлар ўзаро тўлдирувчи бўла оладилар. Тўлдирувчанлик прин-
ципи квант тизимларнинг объектив хусусиятларини ифодалаб, у 
кузатувчининг бор-йўқлигига умуман боғлиқ эмас. Ушбу прин-
ципга асосан микрообъектнинг маълум бир физик катталиклари 
бўйича олинадиган тажриба натижалари, унга “тўлдирувчи” ҳи-
собланадиган бошқа физик катталик бўйича олинадиан маълу-
мотнинг йўқотилишига ёки қисман йўқотилишига сабабчи бўли-
ши[18] мумкин экан.