|
16.4. Bozor signallari haqida tushuncha. Axloqiy yuk
Bozor signallari - bu sotuvchilar va haridorlarga ma'lumot assimetriyasini yo'q
qilish yoki zaiflashtirishga imkon beradigan mexanizm.
Asimmetrik ma'lumotlarning muammolari xaridorlarga ne‘matlarni ishlab
chiaruvchilarlar tomonidan ushbu ne‘matlarning sifati to'g'risida signallarni qabul
qilganda hal qilinishi mumkin.
Bozor signallari kontseptsiyasi birinchi marta 2001 yilda amerikalik iqtisodchi,
iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti laureati Maykl Spens tomonidan ishlab
chiqilgan bo'lib, u ba'zi bozorlarda sotuvchilar mahsulotlarining xaridorlariga
signallar berishini aniqlagan.
M.Spensening kontseptsiyasi Fridrix fon Xeykning "Jamiyatda bilimlardan
foydalanish" maqolasiga ko‘tariladi, unda muallif: "Kerakli ma'lumotlar xaridorga
qanday yetkazibladi" degan savolni qo'ydi va hal qildi. Va u ushbu vosita to'g'ri
biznes qarorini qabul qilishga imkon beradigan mahsulotning qiymati haqida
ma'lumot beradigan narx ekanligini aniqladi.
Maykl Spense mehnat bozori misolidan foydalanib, bozor ishtirokchilari
brendlar yaratish va reklama, yuqori mehnat unumdorligini namoyish etish uchun
yuqori dividendlar to'lash kabi usullardan foydalangan holda "signallarni"
yetkaziibi berish jarayonida qanday ishtirok etayotganligini ko'rsatdi. Bozor va
boshqa signallarning ta'sirini Spenc quyidagi shartli stsenariy bo'yicha asimmetrik
ma'lumotlarga ega bo'lgan mehnat bozori misolida ko‘rsatadi.
Aytaylik, firmaga qo'shimcha ikkita xodim kerak bo'ladi.Ikkala potentsial
xodimlar ham firmadan ko'ra o‘zlarining ushbu turdagi mehnatga qobiliyatlarini
360
yaxshiroq bilishadi.Ikkala ishchining qaysi biri samaraliroq bo'lishini firma har biri
ma'lum bir vaqt davomida ishlaganidan keyingina bilib olishi mumkin. Shuning
uchun, firma avvalo ikkala ishchilarni yollashi va kim samarasiz ishlayotganligi
aniqlangandan so‘ng, o‘shani ishdan bo'shatishi kerak. Biroq, ikkita sababga ko'ra
bu variantni amalga oshirish mumkin emas.Birinchidan, xodim ma'lum vaqtni
ishlab bergandan keyingina ishdan bo'shatilishi mumkin. Bundan tashqari, firma
ishdan bo'shatilishini asoslashi va ishdan bo'shatish to'lovini to'lashi kerak.
Ikkinchidan, ba'zi mutaxassisliklar o'qishni talab qiladi,buning uchun qo'shimcha
kapital qo'yilmalar zarur. Shunday qilib, xodimni ishdan bo'shatish katta xarajatlar
bilan bog'liq.
Shu munosabat bilan, firma ishga yollashdan oldin potentsial xodimlarning
qobiliyatlarini bilishi kerak. Ammo qobiliyatlarni va natijada ularning mehnat
unumdorligini qanday aniqlash mumkin? Bunda dastlabki suhbatlar amaliyoti
mavjud.Biroq, bu ishonchli ma'lumotni olishga imkon bermaydi, chunki tashqi
taassurot ishonchsiz signaldir. Bir narsa qoladi - yuqori malakali ishchilarga signal
berish. Mehnat bozorida bunday signal - bu o'qish yillari, olingan darajasi, o'rtacha
ball va boshqalar bilan o'lchanadigan ta'lim.
Ta'lim firmalar uchun signal bo'lib, bu ishchilarning mehnat imkoniyatlari,
ularning istiqbollari va mehnat samaradorligini baholashga imkon beradi. Ammo
ta'lim faqat signaldir, yuqori unumdorlikning kafolati emas.Ta'lim, yaxshi ish haqi
uchun da‘vo qilish imkonini beradi.Ta'lim darajasini tanlab, firma uning
afzalliklarini xarajatlari bilan taqqoslaydi.Potentsial ishchilar ham shunday
qilishadi.Ularning farqi shundaki, firmalar mehnat unumdorligini, ishchilar ish
haqi darajasini anglaydilar.Ta'lim muhim signaldir, chunki u firmalarga ishchilarni
o'zlarining mehnat unumdorligi darajasi bo'yicha saralash imkoniyatini beradi.
Bozor signallari nafaqat mehnat bozorida, balki assimetrik ma'lumotlarga ega
bo'lgan boshqa bozorlarda, masalan, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar
(muzlatgichlar, kir yuvish mashinalari, kompyutyerlar, televizorlar va boshqalar)
bozorida ham muhim rol o'ynaydi,chunki mahsulotlar sifati bir xil emas. Har bir
firma kafolatlar va kafilliklar evaziga o'z mahsulotiga mijozlarni eng ishonchli deb
361
qarashlariga intiladi. Kafolatlar va kafilliklar tovarlarning sifati to'g'risida signal
vazifasini bajaradi va signallar tovarlarning yuqori narxini talab qilishi.
M.Spensning ta'kidlashicha, yaxshi taqdim etilgan ma'lumot munosib foyda
olish imkonini beradi, chunki ma'lumotni foydali sotish mumkin. Shu bilan birga, u
tovarlar va xizmatlarning yuqori sifati yuqori narxni anglatishini ta'kidlaydi, ammo
har bir yuqori narx tovarlarning yuqori sifatini aks ettirmaydi. M. Spenc narxlarni,
reklamani sinchkovlik bilan o'rganadi. U o'zining ilmiy faoliyatini quyidagicha
tavsiflaydi: "Nazariy hisob-kitoblar va amaliy natijalarning uyg'unligi mening
ishimdir".
Axloqiy yuk sug'urtalangan shaxs to'lovni keltirib chiqaradigan faktning
imkoniyati yoki ahamiyatiga ta'sir qilishi mumkinligida ko‘rinadi.
Axloqiy yuk muammosi, ma'lum bir shaxs to'liq sug'urta qilingan va sug'urta
kompaniyasi o'zining malakali nazoratini ta'minlay olmasa, sug'urta polisini
olganidan keyin o'z xatti-harakatlarini o'zgartira olganda paydo bo'ladi.
Axloqiy yuk turli bozorlarda paydo bo'ladi: sug'urta bozorida, chorvachilik
bozorida, resurslarni taqsimlash bozorida va boshqalar.
Sug'urta bozorida barcha holatlar uchun tibbiy sug'urta va cheklangan sug'urta
mavjud. Birinchi holda, cheklangan shartnoma bo'yicha sug'urtalanganlarga
qaraganda, sug'urtalangan shaxs tez-tez shifokorga borishga haqli. Shuning uchun,
sug'urta polisining narxlari ham sezilarli darajada farq qiladi: barcha holatlar uchun
polis narxi, cheklangan bitim bo'yicha polis narxidan ancha yuqori. Axloqiy yuk
sug'urta kompaniyalari uchun ikkita muammo tug'diradi: sug'urta polisining
narxini oshirishi yoki sug'urta bitimlaridan butunlay voz kechishi.
Chorvachilik bozorida ham axloqiy yuk tushunchasici mavjud. Uning
mazmuni sotuvchilar xaridorlarga qaraganda chorva mollari salomatligi to'g'risida
ko'proq bilishadi. Ushbu bozorda sotuvchilar o'zlarining qoramollari sog'lom
ekanligiga kafolat berishadi va xaridorga qoramol kasalliklari bilan bog'liq
xarajatlarni qoplashga majbur bo'lishadi. Ushbu kafolatlar va majburiyatlar ma'lum
darajada
sotuvchilar
va
xaridorlar
o'rtasidagi
assimetrik
ma'lumotlarni
tenglashtiradi, ammo ular axloqiy yukni yo'q qilmaydi. Bundan tashqari, sug'urta
362
stavkalari xaridorlarning sotib olingan qoramol kasalliklarining oldini olish bilan
bog'liq xarajatlarini hisobga olmaydi.Shu sababli, uy hayvonlari xaridorlari chorva
mollari kasalliklariga erta tashhis qilmaslikka harakat qilishadi, chunki bu
yo'qotishlarning ko'payishiga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
