Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

16.3. Asimmetrik ma'lumotlarga ega bo'lgan bozorlar. Asimmetrik 
mehnat bozori haqida ma'lumot 
Assimetrik ma'lumotlar turli xil bozorlarni qamrab oladi: 
- oziq-ovqat; 
- sug'urta; 
- kredit; 
- mehnat. 
Mahsulotlar sifatini aniqlashda assimetrik ma'lumotlarning o'rnini birinchi 
marta 2001 yilda amerikalik iqtisodchi, iqtisodiyot bo'yicha Nobel laureati Jorj A. 
Akerlof tomonidan 1970 yilda nashr etilgan "Limon bozori" maqolasida ko‘rsatib 
bergan. 
U 1996 yilda iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti laureatlari amerikalik 
iqtisodchi Uilyam Spensyer Vikri va ingliz iqtisodchisi Jeyms Mirrlislarning 
"Ishlatilgan avtomobillar bozori" ishiga asoslandi.
Iqtisodiy adabiyot klassikasiga kiritilgan ushbu asar sotilayotgan tovarlarning 
sifati to'g'risida ma'lumotlarning etishmasligi narxlarning cheksiz pasayishiga olib 
kelishini isbotladi.Xaridorda avtomobil sotib olish uchun barcha zarur ma'lumot 

---

356 
yo'q bo'lgan vaziyatda, sotilgan tovarlarning sifati, o'rtacha narx sifatida o'lchanadi, 
bu shubhasiz narxga ta'sir qiladi. 
Sifati o'rtacha darajadan yuqori bo'lgan avtomashinani, u uchunsotib oluvchsi 
o‘z narxidan ko'ra ozroq pul to'lashini biladigan sotuvchi tomonidan tanlanishi 
mumkin. Natijada, bozorda faqat eng yomon avtomashinanlar qoladi va oibatda 
bozor sinadi 
Bu J. Akerlof tomonidan ilgari surilgan asosiy g'oya edi. 
J.Akyerlofning bu maqolasi tadqiqotchilarning bozordagi muvaffaqiyatsizlikka 
olib kelishi mumkin bo'lgan sabablarga nisbatan katta qiziqishini uyg'otdi. 
Ushbu asarda J.Akerlof iqtisodiy adabiyotda birinchi marta ishlatilgan 
mashinani sotuvchisi o'z avtomobilining sifati to'g'risida to'liq ma'lumotga ega 
bo'lish orqali foyda ko'radi, xaridor esa faqat qisqartirilgan ma'lumotlarga ega 
bo'lishi mumkin degan xulosaga keldi. Bu bozor iqtisodiyoti faoliyati 
samaradorligini sezilarli darajada kamaytiradigan salbiy tanlov deb ataladi. 
Ma'lumki, yuqori sifatli va past sifatli avtomobillar uchun alohida bozorlar 
yo‘q. Yaxshi va "limon"(nuqsonli) avtomobillar sotiladigan umumiy bozor 
mavjud. "Limon" sotuvchilari o'zlarining avtomobillarining yuqori sifatliligini 
reklama qilinishiga qizg‘anchiqlik qilmaydilar. Xaridor ularning sifati to'g'risida 
to'liq va aniq ma'lumotga ega emas va, ehtimol, yaxshmas mashinani sotib oladi.
J. Akyerlofning fikrlariga ko'ra, turli xil usullar bilan assimetrik ma'lumotni 
zaiflashtirish mumkin: 
a) avtoulovga xizmat ko'rsatadigan hujjatlar bilan tanishish mumkin; 
b) avtomobilning texnik holati bo'yicha tajribali avtomexanikdan maslahat 
olish; 
c) avtomobilni munosib obro'ga ega bo'lgan vositachi orqali sotib olishi. 
Bunday holatlarda xaridor ishlatilgan mashinaning sifati haqida nisbatan 
ma'lumotga ega bo'lishi mumkin, bu esa yaxshi va yomon mashinalar uchun 
bozorni saqlashga yordam beradi. 
Asimmetrik ma'lumotlar sug'urta bozorini ham qamrab oladi. Bu kasallikka 
chalinish xavfi yuqori bo'lgan keksa odamlarning tibbiy sug'urtasi muammosini 

---

357 
yanada murakkablashtiradi.Ushbu tavakkalchilikka muvofiq sug'urta polisining 
narxi ko'tarilmasligi sababli, sug'urta kompaniyalari keksa odamlarni sug'urtalashni 
istamaydilar. 
Sug'urtalangan shaxs o'z sog'lig'ini sug'urtalovchiga qaraganda yaxshiroq 
biladi, bu esa salbiy tanlovni talab qiladi. Ayniqsa, sog'lig'i past bo'lgan odamlar 
sug'urtani 
talab 
qilmoqdalar, 
bu 
ushbu 
toifadagi 
odamlarning 
ulushi 
sug'urtalanganlarning umumiy sonini ko'payishga va o'z navbatida sug'urta 
polisining narxini oshishiga olib keladi. Sug'urta narxining oshishi yosh va sog'lom 
insonlarning sug'urta qilishni istamasligiga olib keladi. Shunday qilib, sug'urta 
uchun jismoniy shaxslarni tanlash sug'urta bozorining mavjudligiga tahdid solishi 
mumkin. 
Sug'urta bozorining to'lovga layoqatsizligi sababli sug'urtalash bilan davlat
snug‘ullanishga majbur. Qariyalarni sug'urtalash orqali, bu tanlovning salbiy 
oqibatlarini bartaraf etadi. 
Axborotning assimetrik ekanligi iqtisodiyotni tartibga solishda hukumatning 
yanada faol ishtirokini talab qiladi, chunki kam yoki noto'g'ri ma'lumot bozorlarni 
buzishi mumkin. Asimmetrik ma'lumotlarga ega bo'lgan bozorlarni o'rganishga 
2001 yilda Nobel mukofoti laureati amyerikalik iqtisodchi Jozef Stigliz katta hissa 
qo'shdi. 
J.Stigliz qashshoqlikni, shu jumladan Rossiyadagi qashshoqlikni o'rgangan. 
Uning XX asrning 90-yillarda islohotlar boshlanishi bilan Rossiyada bozor orqali 
"kommunizmdan kapitalizmga o'tish" Rossiya aholisining farovonligini ta'minlaydi 
degan optimistik taxminlari mavjud edi. Ammo bu amalga oshmadi. "Rossiya 
uchun mikro va makroiqtisodiy strategiya"nomli ilmiy ma'ruzajlaridaa J. Stiglis va 
D. Ellyerman: "Bozor va'da qilgan farovonlikning o'sishi amalga oshmadi; bundan 
tashqari, YaMM 50% dan ko'proqqa kamaydi va kam ta'minlangan aholi ulushi 2 
dan 50% gacha ko'tarildi. Ushbu dalillarni tan olish va mamlakatning ushbu 
holatdan chiqishi uchun dastur ishlab chiqish kerak. ‖deb yozadilar. 
J. Stigliz 2001 yil 11 sentyabrda paydo bo'lgan AQSh aeroportlaridagi 
xavfsizlik tizimining kamchiliklariga e'tibor qaratdi.Bu holat samarasiz bozorga 

---

358 
davlat aralashuvi zarurligini ko'rsatadi. J. Stiglisning ta'kidlashicha, aeroportlarda 
xavfsizlikni ta'minlash kabi boshqa faoliyat turlari mavjud, ular o'z-o'zini tartibga 
sola olmaganligi sababli xususiy sohadan olib tashlanishi kerak. 
J. Stiglis bir necha bor davlatning iqtisodiyotni ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarini 
tartibga solishdan bosh tortishiga asoslangani Vashington konsensusining 
xatoligini ta'kidladi. Ushbu izoh Rossiya uchun juda muhimdir, chunki G. 
Grefning hukumat dasturining asosi Vashington konsensusidir, unga ko'ra 
"kengaytirilgan hukumat" xarajatlarida (fedyeral, mintaqaviy byudjetlar va 
byudjetdan tashqari jamg'armalar xarajatlari) davlatning hajmi va ulushi kelgusi 5-
10 yil barqaror ravishda pasayadi, bu jiddiy salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Asimmetrik mehnat bozori haqida ma'lumot. 
Ma‘lumki, raqobatdosh mehnat bozori modellari dunyoning barcha 
mamlakatlarida doimiy ravishda sezilarli darajadagi ishsizlikni izohlamaydi. 
Ishsizlikning mavjudligi va ish haqi darajasidagi farqlar samarali ish haqi 
nazariyasi bilan asoslanadi. 
Ushbu savoldan oldin, ish haqi darajasi ishchilarning imkoniyatlari va 
korxonalarning kapital qo'yilmalariga bog'liq edi. Samarali ish haqi modellari 
mehnat unumdorligining ish haqi darajasiga bog'liqligidan kelib chiqadi. 
Zamonaviy mikroiqtisodiy nazariyadagi bu bog'liqlik ikki ma'noda izohlanadi. 
Birinchidan, iqtisodiy rivojlanish darajasi past bo'lgan mamlakatlarda mehnat 
unumdorligi ishchilarning ish haqi darajasiga bog'liq bo'lib, ishchilar yaxshiroq 
ovqatlanishlari va shu sababli intensiv ishlashlari mumkin. 
Ikkinchidan, rivojlangan mamlakatlarda mehnatdan qochish (ishdan bo'yin 
tovlash) deb ataladigan model mavjud bo'lib, bu raqobatdosh mehnat bozorlarining 
mavjud bo'lishiga imkon beradi, ya'ni barcha ishchilar teng darajada ishlab 
chiqarishadi va teng ish haqi olishadi. Shuning uchun ular samarali ishlaydi yoki 
ishdan qochadi. Modelning mohiyati, yomon ishi uchun ishdan bo'shatilgan 
xodimlar boshqa korxonalar tomonidan,ammo kam ish haqi evaziga yollaniladi. 
Ish haqi darajasidagi tafovut sezilarli bo'lgani uchun ishchilar ko'proq va samarali 
ishlashga majbur bo‘ladilar. Natijada korxona qochish muammosini bartaraf 

---

359 
etadi.Ish haqi muvozanat darajasidan yuqori bo'lgan korxonalarda qochish sodir 
bo'ladi. Barcha korxonalar samarali ish haqini o'rnatishlari sababli, ishchi kuchiga 
talab muvozanat darajasidan past bo'ladi va ishsizlik yuzaga keladi. 
AQSh iqtisodchilari 1914 yilda ishchilarining ish haqini ikki baravar oshirgan 
Genri Ford kompaniyasini misolida samarali ish haqi modelini ko'rsatadilar.Ushbu 
harakat ko'proq malakali ishchilarni jalb qilishga imkon berdi, natijada Fordning 
daromadi ikki yilda ikki baravar ko'paydi.