Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

13.1.-rasm. Investitsion fondlarga bo'lgan bozor talabi. 
13.1-rasmda qarz mablag'lariga bozor talabi qanday paydo bo'lishi 
tasvirlangan. a) grafik tarmoq talablari, iste'molchilar talabi va investitsiya 

---

312 
fondlariga bo'lgan hukumat talablarini ko'rsatadi. b) grafikda kapitalga har qanday 
foiz stavkasi bo'yicha barcha maqsadlar uchun talab mavjud bo'lgan mablag'larning 
yig'indisi bo'lgan bozor talabi aks etadi. 
13
.
2. Omonatga taklif. Vaqtincha byudjetni cheklovi va vaqtincha 
muvozanat 
Omonat - bu hozirgi davrdagi daromad va iste'mol o'rtasidagi farq, ya'ni joriy 
iste'molga 
sarflanmaydigan 
daromad. 
Darhol 
iste'mol 
qilishdan 
bosh 
tortib,omonatchilardividendlar, foizlar, renta va kapitalning yuqori narxlari 
hisobiga kelajakdagi daromadlarni ko'paytirishga intiladilar.Omonatlar jismoniy 
investitsiyalarni moliyalashtirish uchun muhimdir. 
Vaqtinchalik imtiyozlar. O‗z daromadining bir qismini tejash degani, tejovchi 
ma'lum bir yilda imtiyozlarga ega bo'lish imkoniyatidan mahrum bo'ladi. Ammo 
iste'molchi qarzlaridan foydalangan holda o'zining hozirgi daromadidan ko'proq 
pul sarflashi mumkin. 
Shunday qilib, qancha mablag'ni tejash va qancha qarz olish aniq sub‘ektning 
o‗z tanlovidir. Ushbu tanlov ma'lum darajada joriy yildagi iste'mol va keyingi 
yildagi yuqori iste'mol o'rtasidagi imtiyozlarga bog'liq. 
13.2-rasm. Vaqtinchalik afzalliklar 

---

313 
13.2-rasmda ne‘matlarning hozirgi va kelajakdagi iste'moli o'rtasidagi befarqlik 
egri chizig'i ko'rsatilgan. Egri chiziqlar joriy daromadni darhol sarflash va 
iste'molni bir yilga kechiktirish o'rtasidagi afzalliklarni ko'rsatadi. 
Aytaylik, o'z xarajatlarini ikki davr ichida taqsimlashuchun iste'molchida 
20 000 pul birligi bor. Befarqlik egri chizig'i joriy va kelajakdagi xarajatlarning 
joriy daromadning ma'lum hajmidan kelib chiqishiniva iste'molchi uchun afzallilik 
bir xil ekanligini ko'rsatadi. 
Shundan kelib chiqqan xolda biz inflyatsiya yo'q deb taxmin qilamiz, pul 
birligining sotib olish qobiliyati har ikki davrda ham bir xil, bu yilda mavjud 
imtiyozlar keyingi yilda bir xil narxlarda taqdim etiladi. 
A nuqtasida, barcha 20000 pul birligi joriy yilda sarflangan, joriy yilda 
sarflangan daromadlar esa kelgusi yilda nolga teng ekanligini ko'ramiz. Befarqlik 
egri chizig'idagi B nuqta birinchi yil oxirida 1100 pul birligiga teng bo'lgan 
obligatsiya to'langanligini bildiradi, bu uning egasi uchun bu yil barcha 
daromadlarini sarflash yoki 1000pul birligiga obligatsiya sotib olishni afzal 
ko'rishinibildiradi. Iste'molchi obligatsiyalar sotib olishni altyernativa sifatida 
ko'rib chiqishi uchun dividendning 10 foizi kifoya qiladi. 
Vaqtinchalik afzalikning ijobiy, nol va manfiy turlari farqlanadi. 
Ijobiy vaqtni afzal ko'rish, kelajakda bir pul birligidan ortiq mablag‗ 
sarflanadigan imkoniyatning rad etilishini qoplash uchun joriy davrda bir pul 
birligini sarflash talab qilinadi.
Nol vaqtni afzal ko'rish, iste'molchi o‗zining farovonligi saqlanib qolishi uchun 
joriy daromadlarning bir pul birligidan, bir yil keyingi daromadlari uchun voz 
kechadi. 
Nol vaqtni afzal ko'rgan iste'molchi omonatlari uchun hech qanday foiz talab 
qilmaydi. 
Salbiy vaqtni afzal ko'rish, iste'molchi joriy davrdagi daromadidan 1 pul birlik 
tejaydi, xatto daromadning qaytishi bir pul birligidan kam bo‗lsaham. 
Turli iste'molchilar o'rtasida daromadlarni taqsimlash bo'yicha imtiyozlar 
farqlanadi. Ba'zilar zudlik bilan mukofot olishni xohlaydilar va ijobiy vaqtincha 

---

314 
afzallikka ega bo‗ladilar, ularning befarqlik egri chiziqlari tik qiyalikka egabo‗ladi. 
Ko'proq tejamkorva sabrli bo'lgan iste'molchilar, aksincha, befarqlikning yumshoq 
egri chiziqlariga ega. Ammo umuman olganda, ko'pchilik iste'molchilar ijobiy 
vaqtinchalik afzalliklarga ega. 
Befarqlik egri chizig'ining qiyaligidagi har bir nuqta vaqtnchalik afzallikning 
chegaraviy me‘yori bilan belgilanadi. 
Vaqtnchalik afzallikning chegaraviy me‘yori (MRTP) - bu joriy iste'molning 
har bir qo'shimcha pul birligidan voz kechgan iste'molchiga kompensatsiya qilish 
uchun talab qilinadigan kelgusidagi o'sib boradigan iste'molning pul birliklaridagi 
qiymatidir,bunda iste'molchining farovonligi esa o'zgarishsiz qolmoqda. 
Befarqlik egri chizig'idagi nuqtada vaqtnicha afzallik darajasi (13.3-rasmda) 
bu- befarqlik egri chizig'ining-1ga ko‗paytirilgandagi qiyaligi.
Vaqtinchalik imtiyozning yuqori darajasi pasayadi, agar birinchi yildagi 
iste'mol ikkinchi yildagi iste'mol bilan almashtirilsa. Shu sababli, iste'molchi 
tobora ko'proq daromad olayotgani sababli, ikkinchi yilda u joriy iste'molning har 
bir qo'shimcha pul birligini tejashni rag'batlantirish uchun tobora ko'proq 
kompensatsiyani talab qiladi. Shunday qilib, A va B nuqtalar orasidagi befarqlik 
egri U
2
1000 pul birliklar joriy daromad 1100 pul birliklar ikkinchi yili. Ushbu 
nuqtalar orasidagi vaqtni belgilash limiti (MRTP) quyidagicha: 
MRTP=
Δ
Δ
=
=1,1 
bu yerda AC
2
- ikkinchi yilda iste'molchini AC
1 
birinchi yilda kechiktirishga 
undash uchun zarur bo'lgan iste'mol hajmi. 
CvaD 
nuqtalari 
orasidagi 
MRTP 
uchun 
vaqtinchalik 
ustunlikni 
almashtirishning eng yuqori darajasi: 
MRTP=
=3 
C va D nuqtalari orasidagi MRTP 1,1 dan katta, ya'ni A va B nuqtalari 
orasidagi MRTP kattaroqdir.