Mikrobiologiya va immunologiya

Genotip o'zgarish gen- irsiyat birligi bo'lib, molekulaning genomli nuklein kislota qismidan iborat (DNK yoki RNK saqlovchi viruslarda). Genomli nuklein kislota nafaqat genetik axborotni saqlaydi, balki uni naslga o'tkazish qobiliyatiga ham egadir. Oqsil biosintezi ikki etapda o'tadi: birinchi DNK-m RNK transkripsiyani ko'chirib olish, ikkinchisi mRNK-oqsil -translyasiya o'tkazish deyiladi. X.Temin va D. Batimorlar 1970-yilda revertaza fermenti yordamida teskari transkreptaza genetik axborotni o'tkazish boshqa yo'nalishda amalga oshirishni aniqlashgan.
Ya'ni RNK molekulasidan DNK ga, bunda RNK DNK sintezi uchun matrisa bo'lib qoladi
Tabiiy mutasiya. (spontan) juda kam uchraydi, taxminan 100 taga bitta. Odatda bitta belgining o'zgarishi va doimiyligi bilan xarakterlanadi.
Mutagen mutasiya (indusirlangan) mikroblarning avlodlariga muhit sharoitlarning ta'siridan paydo bo'ladi: fizikaviy, kimyoviy, biologik, nurlanishlar kiradi. Bunday omillar ta'sirida mikroblarda modda almashish o'zgaradi. Fizikaviy mutagenlarga har xil nurlanishlar kiradi: ultrabinafsha, rentgen, radioaktiv. Ular genetik apparatni zararlab, mikroblarning belgisi va xususiyatlarini o'zgartiradi.
Kimyoviylariga - kuchli ta'sir qiluvchi moddalar: zaharlovchi (iprit), dorivor (yod, vodorod peroksidi), kislotalar (azot kislotasi) va boshqalar kiradi.
Biologik mutagenlarga DNK misol bo'ladi. Masalan embrion hujayrasiga ba'zi onkoviruslarning drozofili yuborilsa, katta yoshda yangi belgilar paydo qiladi, boshida g'alati o'simta, yoki chuqurcha paydo qiladi,ba'zan ko'zi bo'lmaydi.
Virus va tirik viruslar vaksinalarining sut emizuvchilarda mutagen ta'sir qilishi isbotlangan.Ular nafaqat somatik, balki jinsiy hujayralarning ham irsiy apparatini zararlaydi. Viruslarning muayyan ta'siri ayniqsa epizootiya va epidemiya vaqtlarida yaqqol namoyon bo'ladi. Metabolizmlar buzilishi va organizmlarning qarishi bilan mutasiya soni ortib boradi.
Mikrorganizmlarning foydali belgilarini hosil qilish uchun xilma xil mutagenlar ishlatiladi. Shu usulda antibiotik va boshqa moddalar ishlab chiqaradigan, aktivligi juda yuqori mikrorganizm shtammlari ajratilgan. Penisellin hosil qiladigan mikrorganizmlardan nurlanish natijasida avvalgisidan 10 marta ko'p penisellin hosil qiladigan shtammlari olingan . Xuddi shunday vitamin B₂, B₁₂ hosil qiladiganlari ham.
Shuni bilish kerakki mutaganezdan keyin nafaqat foydali, balki zararli belgilar ham paydo bo'ladi. Uni aniqlash uchun minglab kultura shtammlarini ajratishdan tashqari, ularni xususiyatlarini ham o'rganish kerak. Uzoq yillik mehnat natijasida o'zgarmas aminokislotalar (lizin, gulitamin) ishlab chiqarishni bir necha marta oshirishga erishildi. Radioaktiv moddalar ta'sirida genetik apparatda chuqur o'zgarishlar paydo bo'ladi, lekin shunga ham chidamli mikroorganizmlar paydo bo'ladi. Rekombinativ o'zgarishlardan bir biridan genetik belgilari bilan farq qilgan ikki mikrob hujayrasining genetik materiali bir biriga qo'shilib o'zgartirilgan avlod olinadi va unda ikki ona hujayraning xususiyatlari mujassamlangan bo'ladi.
Kombinativ o'zgarishlar transformasiya, transduksiya va kon'yugasiya natijasida paydo bo'ladi.
Transformasiya bu bir mikrob (donor) xromosomalarining genetik materiali (DNK qismlari)ni ikkinchi mikrob (resipiyent) xromasomlariga o'tkazishdan iborat. Bunda mikrobning bir belgisi boshqasi bilan almashadi, bu birinchi marta 1928-yilda ingliz mikrobiologi D. Griffit tomonidan aniqlangan. U sichqonlarga bir vaqtda pnevmokokklarning qizdirib o'ldirilgan ikkita kulturasini patogen bo'lmagan kapsulasiz (R-shtamm) va kapsulali patogen (S-shtamm) kulturasini yuboradi. Hamma sichqonlar kasallanib o'ladi. Ularning organlaridan kapsulali, virulentli pnevmokokk kulturasi ajratiladi. Chunki, qizdirib o'ldirlgan kapsulali pnevmokokk kulturasi, tirik kapsulasiz mikroblar organizmida transfarmasiya paydo qildi. Natijada ular kapsula hosil qilish xususiyatiga ega bo'lib, ular patogen bo'lib qoladi.
1944-yilda bir guruh olimlar (O.Everi, K.Makleod, M.Makkarti) Griffit tajribasini in vitro probirkada qo'yib ko'rishdi. Ular pnevmokokk kulturasining avirulent, kapsulasiz shtammiga, virulentli kapsula hosil qiluvchi kultura shtammidan olingan DNK ni qo'shdi. Natijada avirulent kapsulasiz pnevmokokklar virulentlik xususiyatga ega bo'ladi. Demak, DNK virulentlik xususiyatni tashidi.
Transformasiya jarayoni 5ta bosqichdan iborat:
1) Transformasiya qilinayotgan DNK ning, mikrob hujayrasiga adsorbsiyalanishi.
2) DNK ning resipiyent hujayraga kirishi.
3) DNK ning resipiyent hujayra xromasomalari bilan biriashishi.
4) Donor hujayra DNK resepiyent xromosomalarning tarkibiga kirishi.
Keyingi bo'linishlar natijasida nukleotidlarning o'zgarishi mikroblarning antibiotiklarga sezuvchanligi va chidamliligi ferment va boshqa mahsulotlarini sintez qilish xususiyatlarini transformasiya qilish mumkin. DNK belgilarining transformasiyasi ma'lum sharoitlarda hujayralarning ma'lum fiziologik holatida amalga oshiriladi. Transformasiya qilishning optimal harorati 29-32°C dan yuqori haroratda (80-100°C) kimyoviy moddalar (azot kislotasi ) ultrabinafsha nurlar, DNK - aza fermenti DNK ning transformasiyalovchi ta'sirini to'xtatib qo'yadi. Shunday qilib nuklein kislotalari irsiy axborotni tashuvchilardir .