Mif va mifologik tasavvurlar haqida nazariy qarashlar

arxaik miflarda xaos bilan kosmos o‘rtasidagi kurash keng miqyosda aks etadi va ko‘proq animistik, totemistik tasavvurlar bu kurashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shuningdek, ularda yana hech qanday diniy qarashlar unsuri uchramaydi. Mumtoz miflarda esa xaos bilan kosmos kurashining miqyosi biroz toraygan bo‘ladi. Politeistik diniy qarashlar (ko‘p xudolilik tasavvuri) ustunlik qiladi. Zardushtiylik davri mifologiyasi bunga misol bo‘ladi. O‘rta asrlar miflarining semantik asosini monoteistik diniy qarashlar tashkil etadi.

Qadimgi turkiy qavmlar mifologiyasi. O‘zbek folklorida saqlanib qolgan arxaik miflarning asosiy qismi qadimgi turkiy mifologiyaning epik diffuziyasi natijasida etib kelgan. Qadimgi turkiy qabilalar og`zaki ijodiyotida olamni mifologik anglash asosida yaratilgan kosmogonik, totemistik, animistik, etiologik va etnogenetik miflar asosiy o‘rinni egallagan. Qadimgi turkiy mifologiyani o‘zida aks ettirgan yozma obidalar orqali etib kelgan miflarni quyidagi uch turkumga ajratish mumkin: «1) Kosmogoniya va kosmologiya. a) olamning yaratilishi va tuzilishi haqidagi miflar; b) samoviy halokat yoki olamning intihosi haqidagi mif; 2) Panteon va sostium. a) tangri va ilohiy kuchlar haqidagi miflar; b) hoqonlarning ilohiy tug`ilishi va afsonaviy hukmdorlar to‘g`risidagi miflar; 3) Etnogoniya va geneologiya. a) turkiy qabilalarning kelib chiqishi haqidagi miflar; b) «madaniy qahramonlar» - ilk ajdodlar to‘g`risidagi miflar».

O‘zbek xalq ertaklaridagi Semurg` obrazi O‘rta Osiyo mifologiyasining mahsuli bo‘lib, ―it-qush‖ haqidagi mifik tasavvurlar bilan aloqadordir. Semurg` qadimgi zardo‘shtiylik mifologiyasida it boshli, qush siyratli asotiriy jonzot sifatida tasvirlangan. 2 Garchi o‘zbek ertakchiligi an‘anasida Semurg`ning ko‘rinishi va funkstiyasida Senmurvga xos sifatlar ko‘zga tashlanmasa-da, ammo bu afsonaviy qushning qahramonni o‘zga olamga olib borishi bilan bog`liq bir detal unda ―it-qush‖ga doir ayrim belgilar saqlanganligini ko‘rsatadi.

Zardo’shtiylik bilan bog`liq mifologik tasavvurlar. Xalq og`zaki ijodida an‘anaviy tarzda qo‘llaniluvchi ajdar, dev, pari, Semurg`, Jo’mard, Aranja bobo, Axriman, aranglar, Zahhok, Siyovush, Hubbi, Ashshadarozi, Sust xotin, Haydar kabi ko‘plab asotiriy obrazlarning tarixiy asoslari zardo‘shtiylik mifologiyasiga borib taqaladi. O‘zbek miflari ularning bir qismi bo‘lib, bizgacha etib kelishida zardushtiylik (otashparastlik) dinining muqaddas kitobi «Avesto» muhim ahamiyatga ega. ―Avesto‖ mifologiyasi va zardo‘shtiylik rituallari negizida keyinchalik o‘zbek marosim folkloridagi ayrim janrlar shakllangan. Yomg`ir chaqirish maqsadida o‘tkazib kelingan Sust xotin marosimi, Amudaryo suvining mo‘l bo‘lishi hamda toshqin halokatining oldini olish maqsadida Orolcha avliyo degan