Microsoft Word yoshlik davri va uning oziga xos psixologik xususiyatlari

3
 Абдулла Авлоний. Туркий Гулистон ёқуд аҳлоқ. Тошкент “Халқ мероси” нашриёти 2009й, 112бет.

---

15 
мезонини талқин қилишнинг назарий-фундаментал асосларни яратганлар. 
Э.Ғ.Ғозиев, Ғ.Б.Шоумаров, В.М.Каримова, Р.И.Суннатова, Б.Р.Қодиров, 
Н.С.Сафоев, Ш.Р.Баротовларнинг раҳбарлигида олиб борилган илмий 
изланишларда шахс муаммосининг ижтимоий-психологик категория 
сифатидаги талқинларига маълум даражада эътибор қаратилган.
Э.Ғозиев, Ш.Азизоваларнинг таъкидлашларича, “ёшдар фаоллигини 
ошириш ва уларни ижтимои муносабатлар тизимидаги фаолиятини 
ривожлантиришда психологик хизматнинг мақсади – шахснинг ҳар 
томонлама мукаммал психологик тараққиётини таъминловчи оқилона, зарур 
шарт-шароитлар, омиллар, қулай вазият ва муҳит яратишдан иборатдир” 
Шунингдек ёшлар муаммоси, ёшларнинг жамиятдаги ўрни, 
баркамол шахс тарбияси, муаммолари билан ёш психологияси 
олимларидан Г.М. Андрева, Б.Г.Ананыв, А.С.Белкин, С.А.Белечева, 
Л.Ч.Боновеч, А.И.Догова, П.М.Мобленский, В.А.Мясищегв, К.Е.Игошев, 
Л.М.Зюбин, 
В.А.Круницкий, 
Э.Б.Мельнипова 
каби 
бир 
қатор 
тадқиқотларнинг ўз илмий изланишларида ёшларнинг ижтимоий-
психологик муаммолари, хусусан болалар психологиясига макро ва микро 
муҳитнинг таъсири ва унинг девиант ҳулқ-атворни шакллантиришдаги 
ўрни, ҳулқи оғишганликка мойиллик ва унинг сабаб, оқибатлари ва 
мотивлари, уларнинг олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар тўғрисида 
фикр-мулоҳазалар 
билдиришган. 
Диссетртация 
ишимда 
ушбу
олимларнинг ишларини методологик асос сифатида қабул қилдим. 

---

16 
1.2 Yoshlik davri faoliyatidagi ijtimoiy va shaxsiy omillarning psixologik 
ta’siri. 
Milliy Dasturda e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol 
toptirish, yosh avlod ongining ta’lim olish davridagi rivojlanish 
tendentsiyalaridan tortib, toki yangicha ўқитиsh texnologiyalarini bola 
tomonidan ўzlashtiriлиshi va undagi aқliy, intellektual қobiliyatlarga nechoғlik 
ta’sir kўrsatayotganligini ўrganish, ma’naviy barқamollik tamoyillarini 
maktabda va yangi tipdagi ta’lim muassasalarida joriy etish ҳам shaxs 
psixologiyasini teran bilgan ҳolda ўқитshning eng ilғor va zamonaviy 
shakllarini amaliyotga tadbiқ etishni taқozo etadi. 
SHaxs ma’lum ijtimoiy munosabatlar sistemasida shakllangan ijtimoiy 
mavjudotdir. Xar bir tarixiy davrda shaxsning ўziga xos xususiyatlari shu 
davrning ijtimoiy-iқtisodiy ривожланиши va tarbiya tizimiga boғlik ҳolda 
tashkil topadi, shakllanadi. Yоsh psixologiyasida yoshlik odatda jinsiy voyaga 
etish bilan boshlanib, kattalikning boshlanishi bilan yaкunlanuvchi rivojlanish 
bosqichi sifatida belgilanadi. Bundagi birinchi chegara – fiziologik chegaradir. 
Ikkinchisi esa – ijtimoiy. Bu yosh davri murakkab va ko‘pqirrali. Давр 
ҳисобланиши 
билан 
ёш 
даврлар 
психологиясининг 
ўзига 
масалаларидандир. 
Yoshlikni individ яъни fiziologik, biologik xususiyatlarи va o‘zgarishlarи 
yoki shaxsларнинг ijtimoiy va psixologik jarayonниниўзига ҳос тарзда 
номоён бўлиш даври sifatida inson rivojlanishining ichki jarayonlari nuqtai 
nazaridan tadqiq etuvchi ko‘plab yoshlik nazariyalari mavjud. 
Zamonaviy fanning психологиясида илгари сурилган ғоя ва нуқтаи 
назарларга кўра, yoshlik muammosini rivojlanish omillari va ichki 
qonuniyatlarini inobatga olgan holda kompleks, har tomonlama o‘rganish kerak 
экан. Бу даврдаги психологик ривожланиш ўзига хос характерга эгаки, 
ундаги психик акс эттириш, иэтимоийлашув, ўзини-ўзи бошкариш, 
мулоқатга киришиш ва вазиятни тўғри таҳлил қилиш жараёнларида
negaгогик- psixologik rivojlanish sur’ati va bosqichlari har doim ham ijtimoiy 

---

17 
voyaga etish muddati bilan mos kelavermaydi. Akseleratsiya natijasida bugungi 
bolalarning jismoniy rivojlanishi bir-ikki avlod oldingilardan ikki yilga 
tezlashgan. Akseleratsiya bilan bog‘liq tarzda o‘smirlik yoshi chegaralari 
«yashardi» u 14 – 14,5 yoshdayoq yakunlanadi. SHunga muvofiq tarzda 
yoshlik ham ertaroq boshlanadi.
Yosh psixologiyasini yosh davrlari ўziga xosligi bilan ajralib turadi. Xar 
bir yosh davri doirasida katta individual farқlar kўrinadi. Yоsh davri doirasiga 
қanday indvidual farklar kurinadi? Bu birinchidan xayot, faoliyat va tarbiya 
sharoitining individual variantlari natijasi;Ikkinchidan: tabiiy individual 
fakrlarning nerv sistemasi, tipologik xususiyatlarning natijasidir. Konkret xayot, 
faoliyat va tarbiya sharoitlari xilma-xil бўлганi kabi shaxsning individual 
xususiyatlari ҳам turli-tumandir. Bola shaxsining тараққиётi (usish-mikdoriy 
jixatdan ortish, тараққиёт-ҳам mikdor, ҳам sifat jixatdan uzgarishdir. Bola 
jismoniy usadi, psixik jixatdan tarakkiy kiladi) ҳақида ikki xil yunalish mavjud. 
1-yunalishga 
muvofiқ 
taraққiyot 
avvalgi 
narsalarni 
oddiy 
takrorlanishidan organizmdagi mavjud bўlgan muayyan sifatlarning shunchaki 
kўpayishi yoki kamayishidan iborat. Bu taraққiyotning tub sabablarini ochib 
bera olmaydi. 
2- yunalishga kўra taraққiyot қarama-қarshiliklar kurashidan iborat. Bu 
ilmiy, realistik yunalish bўlib, bolani taraққiyoti organizmning xususiyatlari 
bilan tashқi muxit sharoiti ўrtasida doimo kelib chiқadigan ziddiyat natijasidir 
deb kўrsatadiлар. Bunda ўzgarib turuvchi tashқi muxit sharoiti organizmga 
moslashar ekan, yangi sifatlar xosil қila boradi va u taraққiy қiladi. 
Psixik тараққиётda kanday ziddiyatlar bulishi mumkin? Demak, 
psixologik тараққиёт ҳам қарама-қаршиiklar kurashidan iboratdir. 
1)Bolaning shu chokkacha erishgan darajasi, imkoniyatlari bilan yangi 
extiyojlar orasidagi қarama-қarshilikяъни 
nutқning paydo bўlishi kattalar 
bilan munosabatda bўlish extiyojini paydo қiladi. 

---

18 
2) Bolaning eski ҳулқ-atvori shakllari bilan yangi xatti-ҳаракат yangi 
tashabbuslar orasidagi қарама-қаршиik
3) Bola xayotining mazmuni bilan uning shakli ўrtasidagi қарама-
қаршиik bolaning psixologik тараққиётi juda murakkab bўlib, ziddiyatlar
natijasida paydo бўлади. Lekin тараққиётning қonuniyatlari fanga ayondir. 
Differentsial bolalarning psixologik тараққиётi ijtimoiy xayot bilan boғlik 
бўлган anik shart-sharoitlarda yuz beradi. 
Bu individual тараққиётning zaddiyatlarini chuқurroқ tushunishda 
айрим nazariyalar:
1) «tugma ideyalar» иrsiy nasliy nazariyasi.
2) biologik қonun; 
3) biogenetik nazariya; 
4) pedalogiya va boshқalar etarli ma’lumot bera olmaydiлар. 
Inson umrining uzunligiga ta’sir etuvchi ijtimoiy ekologik omillar: 
1) Insonni ўz-ўziga munosabati;
2) Ijtimoiy muxitning қulay va noқulayligi; 
3) Ekologik sharoit 
4) Xushchaқchaқlik; 
5) CHekish, ichishdan saқlanish 
Yirik jaxon psixologlari S.Pako, G.Offre, A.Bine, U.Maynot, E.Medavir, 
B.G.Anan’ev, N.V.Nagorkiylar inson umrining uzunligiga ta’sir etuvchi 
omillar tўғrisida ish olib borishgan. Ularning fikricha, ekologik omillar 
insonning yashash sharoitiga, kamol topishiga ta’sir қiladi. Insonning 
yashash sharoitlari уни ўраб турган ijtimoiy muxiti, kasb mexnati, turmush 
tarzi, madaniyati va ma’naviyatinи ўз ичига oladi. Bular inson umrining 
uzun yoki қisқaligiga ta’sir қiladi. 

---

19 
Insoniy тараққиётning қulayligi jinsiy тараққиётning tezlashuviga ta’sir 
қiladi. Bunday tezlashuv aktseleratsiya deb ataladi. Aktseleratsiya- bolalar
va ўsmirlarda oldingi avlodga nisbatan bўy nisbati va jinsiy тараққиётning 
tezlashishi, jadallashishidir. Aktseleratsiyaning biologik sabablari oz 
miқdordagi ionlashgan nurlanishning va radio tўlқinlarining ta’siri қishloқ 
xujaligi va ўзига ўзгариши, ривожланиши, inson ozuқasida xayvon oқsil 
moddalarining miқdoriy ўsishi ijtimoiy sabablari xayot temperaturasining 
kuchayishi, televidenie, radio, kino, informatsiyalar. Oxirgi yuz yil ichida 
yangi tugilgan bolalarning buyi 0,1-1 smga ogirligi 100-500 gr, 5-7 yoshli 
bolalarda xar yili buyi 1,5 smga ogirligi 0,5 kgga oshdi. Maktab yoshidagi 
bolalarning buyi 10-15 sm.ga etdi. Jismoniy etilishi 1-2 yilga tezlashdi. 
Zakavkaz’eda va Urta Osiyoda xatto yoshlar 9 yoshidan balogatga etganlari 
ma’lum. Iklim turli xil informatsiya, videofil’m 
Usmirlarni xar vaktdagi tarbiya sharoitining uzgarishi psixologik 
jixatdan ҳулқ-atvorda affektiv xolatni paydo bulishiga, tuknashuv va
bar’erlarga sabab buladi. Akliy rivojlanishda ҳам tezlashuv bulishi mumkin. 
Bunga kulay muxit, ijtimoiy-ta’lim-tarbiya bolalarning faoliyatidagi aktivligi 
sabab buladi. 
Aktselerayiya deganda nimani tushunasiz?Aktseleratsiya usmirlik 
davrining uziga xos xususiyatlaridandir. Usmirlik inson shaxsining kamol 
topishida aloxida urin egallaydi. Yиrak xajmi usadi. Bunda:
1) mexnat;jamoa bulib amalga oshiriladigan uyinlar katta rol’ uynaydi va 
ular psixik rivojlanishiga ta’sir kiladi. 
Xozirgi balogatga erishish va jinsiy etilishning jadallashuvi tugrisida bir 
butun ilmiy nazariya mavjud emas. Lekin aktseleratsiya muammosiga oid 
birmuncha karashlar bor. 
1. Gаliogen nazariyasi. Bunda aktseleratsiyaga kuyosh nuri ta’siri kilishini 
asos kilinadi 
2. Geteroziya nazariyasi)-aralash nikoxga kira boshlaganlik. 

---

20 
3. Urbanizatsiya-jamiyat rivojlanishida shaxarning rolini ortishi bu 
nazariyasi asos kilib olinadi
4. Nurlanish nazariyasi. Bunda er yuzida rentgen kurilmalarining kupayishi. 
atom, vodorod, neytron, bombalarning portlashiv aktsemratsiyaga ta’sir 
kiladi deb kursatiladi. 
Xozir ijtimoiy aktseleratsiya psixologiyasi paydo buldi. Uning asoschisi 
fiziolog olim A.A.Markosyan.Bunga binoan aktseleratsiyaning sababi:
1. Ota-onalarning umumiy saviyasi yuksalgani; 
2. Ijtimoiy turmushda axborot vositalari tarmogining kengayishi radio, 
televidinie,kino, krujoklar, yosh texnik stantsiyalar; 
3. Kitoblar, jurnal, maxalliy matbuot. 
4.SHaxslararo munosabatlardir deb takitlanmokda. 
Inson shaxsi kanday tuzilgan?SHaxs struktukrasi xarakteristikasi 
.SHaxs 2 xil tuzilishiga ega.
1)Biologik tuzilish,
2)Ijtimoiy tuzilish
 1. Biologik tuzilishga: miya funktsiyasi, nerv sistemasi xususiyatlari
layokat, irsiy xususiyatlar kiradi. 
2. ijtimoiy tuzilish muxit, ijtimoiy ta’lim- tarbiya, bolalarning faoliyatidagi 
aktivligi kiradi. 
Insonning akli rivojlanishiga uni biyalogik tuzilishi ta’siri 
bormi?SHaxsning bunday tuzilishi uni bir butunligini tashkil kiladi. Biologik 
tuzilish ijtimoiy tuzilish uchun deyarli asos buladi. CHunki bola onadan 
kanchalik soglom tugilsa, unda shunchalik ijtimoiy munosabatlar va akliy 
тараққиёт uchun imkoniyat paydo buladi va aksincha tugma kamchilik 
(miya funktsiyasi ishining buzilishi, yoki miyani shikastlanishi) soglom akliy 
тараққиётga ba’zan yul kuymaydi. SHuning uchun ҳам bola тараққиётida 
xar ikkala tuzilish bir-birini takozo etadi. 

---

21 
Yoshlik davrida odamning umumiy aqliy qobiliyatlari, odatda, allaqachon 
shakllanib bo‘ladi va ularning bolalikdagidek tez o‘sishi kuzatilmaydi. Biroq 
ular mukammallashishda davom etadi. Murakkab intellektual operatsiyalarni 
egallash va tushunchalar apparatining boyishi yigit va qizlarning aqliy 
faoliyatini mustahkamroq va samaraliroq qiladi, bu esa ularni kattalar faoliyatiga 
yaqinlashtiradi. Ayniqsa, maxsus qobiliyatlar tez rivojlanadi.