Microsoft Word yoshlik davri va uning oziga xos psixologik xususiyatlari

Ислом Каримов “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” 

---

11 
Ҳаётий муаммолар, айниқса ёшларнинг ижтимоий, сиёсий, 
иқтисодий ҳаётга кириб келиши, жамият ҳаётига фаол аралашуви фақат 
педагог ва психологларни эмас, балки файласуф, социолог, аҳолишунос, 
ҳуқуқшуносларни ҳам қизиқтириб келади. Қадим замонлардаёқ бу 
муаммолар инсониятнинг буюк мутафаккирлари эътиборида бўлиб 
келган. Суқрот, Афлотун, Арасту, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Авлоний 
каби қомусий олимлар ва маърифатпарварларнинг, ал-Бухорий, Яссавий, 
ат-Термизий, Баҳоуддин, Нақшбанд каби дин арбобларининг асарларида 
уларга диққат қаратилган. Зигмунд Фрейд айтганидек, новаторлик, 
динамика ва энергетик омиллар ҳаракат уйғунлиги, яъни янгиликка 
интилиш, инсоннинг тадрижий камолоти, етуклик эволюцияси, хатти-
ҳаракатларининг фаоллашуви инсондаги уйғониш жараёни қандай 
кечаётганлигини белгилайди. Инсон ҳаётда инерт, мўрт ва карахт яшаб 
ўтиши, яъни бутунлай ҳеч нарсани англамаслиги ёки англаш олди 
жараёнларида бўлиши ёҳуд том маънодаги англаш ҳолатларига эришиши 
билан фарқланади. Ушбу хусусиятларни аниқлаш жамият аъзоларининг 
фаоллик даражаси кўламини аниқ-равшан белгилашга йўл очади. 
Муайян фаолиятни доимий равишда ташкил этиш шахсда маълум 
кўникмаларни ҳосил қилади. Кўникмалар эса фаолиятни изчил давом 
эттириш жараёнида малакаларга айланади. Шаклланган малака эса шахс 
томонидан 
фаолиятнинг 
тезкор, 
сифатли, 
самарали 
кечишини 
таъминлайди. Фаолиятда самарадорликка эришиш инсониятни қай 
даражада қизиқтириб келган бўлса, уни ташкил этаётган шахснинг касбий 
малакага эга бўлиши ҳам шундай долзарблик касб этган. 
K.Мyuler faoliyatining xar xil yosh davrlardagi rolini, faoliyat turlarida 
fantaziya, tafakkur, nutқ, jarayonlarining rivojlanishini, aқliy faoliyat ҳamda 
uning rivojlanishi bosқichlarini иnstinkt, intellekt, shaxsning shakllanishida 
biologik va ijtimoiy omillarning aҳamiyatini izchil ўrgandi. Frantsuz psixologi 
E.Dyurkgeym biologiyada irsiyat қanchalik aҳamiyatga ega бўлса, taklid ҳам 

---

12 
jamiyatda shunday urin tutishini uktiradi. P.Janening fikricha, shaxslararo tashki 
munosabatlar rivojlanishning printsipi xisoblanadi.
Инсоннинг хулқ-атвори ўзгарувчан ва ранг-баранг бўлиб,унинг 
индивидуал хусусиятлари,ўзига хос услубларининг мавжудлиги хеч қачон 
ва хеч кимда хеч қандай шубха тугдирмайди. Бироқ бу хулқ-атворнинг 
хилма-хиллиги унинг чексиз дегани эмас, зеро инсонларнинг ўзаро 
мулоқоти,ўзаро муносабати,уларни турли ижтимоий гурухларга бирикиву, 
яшаши учун илиқ психологик мухитнинг сақланиши заруратдир. 
Ўtgan ajdodlarimiz yosh psixologiyasining muammolarini izchil va 
atroflicha, ma’lum kontseptsiya asosida ўrganmagan бўлсаlar ҳам, 4 xil 
manbalardan - xalқ ijodiyoti, muayyan shaxslarga baғishlab yozilgan ўgit-
nasixat va xikoyatlar, қomusiy asarlar va badiiy asarlarda bu borada қimmatli 
fikrlar bildirganлар.
Abu Nasr Farobiyning «Fozil kishilar shaxri», «Falsafiy savollar va ularga 
javoblar», «Xikmat ma’nolari», «Aқl ma’nolari» kabi asarlarida inson va uningt 
psixikasi ҳақидаgi aҳloқiy-falsafiy mushoxadalari, Abu Rayxon Beruniyning 
«Ўtmish yodgorliklar», kitobidaги kishilarning jismoniy tuzilishi, ularning 
uzun-қisқaligi tўғrisida bildirgan fikrlari diққatga sazovordir, u uzoқ yashash 
sababini biologik va irsiy omillar bilan boғlaydi. 
Ibn Sinoning 5 tomlik «Tib қonunlari» asarida organizmning tuzilishi, 
undagi nervlar va nerv yullari, fiziologik jarayonlar ҳақида кўпгина muxim 
ma’lumotlar келтирган. Uning «odob ҳақида» risolasi ҳам inson shaxsini 
shakllantirish tўғrisidagi jiddiy asar ҳисобланади. 
Yusuf Xos Xojibning «Kutadgu biliғ» asaridagi bosh masalalardan biri - 
komil insonni tarbiyalashdir. Dеvoniy ўzining «Axloқiy Jaloliy» asarida inson 
ўzining aқliy қobiliyati va iste’dodini tarbiyalashi kerakligi, buning uchun 
bilimlarni egallashi lozimligini ta’kidlaнаdi. 
A.Navoiyning barcha asarlarida etuk, barkamol insonning axloқi, 
ma’naviyati, odamlarga munosabati, iste’dodi va қobiliyati tўғrisida қimmatli 
fikrlar yuritganлар. 

---

13 
Yuқoridagi allomalardan tashқari Bobur, Faroбiy, Nodira, Uvaysiy, 
Muқimiy, Ҳамza, Avloniylarning yoshlar tarbiyasiga axloқ-odob, фел-atvor, 
oilaviy xayot masalalariga, shaxslararo munosabatlarga doir қarashlari turli 
janrlardagi asarlarida bayon etilgan. 
Xozirgi kunda inson shaxsini tadқiқ қilishga xar xil nuқtai nazardan 
yondoshadigan bir қator nazariyalar mavjud: 
a) biogenetik,
b) sotsigenetik,
v) psixogenetik,
g) kognitivistik,
d) psixo-analitik, 
e) bixevioristik. 
Biogenetik nazariyada - insonning biologik etilishi bosh omil sifatida 
қabul қilinadi. Biogenetik қonunni F.Myuller, va E.Gekkel kashf қilgan. ular 
fikricha: shaxs psixologiyasining individual rivojlanishi butun insoniyatning 
tarixiy rivojlanishining asosiy bosқichlarini қisқacha takrorlaydi. Chaқaloқ- 
faқat sut emizuvchi xayvon, 6 oylikda maymunlar darajasiga etadi, 2 yoshida 
oddiy odam, 5 yoshda ibtidoiy gala, maktabga kirgach ibtidoiy davr odami 
darajasida, 16-18 yoshda xozirgi zamon kishilari darajasiga etadi deb 
xisoblaydilar.
Inson zotidagi rivojlanishi bosқichlari filogenezni aynan takrorlamaydi. 
Biologizm tarafdorlaridan Krechmer «Konstitutsion nazariya» yaratgan. Z.Freyd 
esa shaxsning barcha xatti-ҳаракатlari instinktlaridan kelib chiқadi deb 
xisoblaydi. Albatta, biologik omillar inson xulқini belgilovchi birdan bir omil 
emas. Sotsiogenetik nazariya - inson biologik tur sifatida tugilib, xayotdagi 
ijtimoiy shart-sharoitlarning bevosita ta’siri ostida shaxsga aylanadi, deb 
xisoblaydi . M.: rollar nazariyasi ta’limoti inson ijtimoiy muxitda bajarishi shart 
bўlgan maxsus rollar uning xulқ atvorida, boshқalar bilan munosabatida 
sezilarli iz қoldiradi deb xisoblaydi. 

---

14 
АҚШda individual tajriba va bilimlarni ўzlashtirish nazariyasi keng 
tarқalgan. Bu nazariyalarda inson xayotining ijtimoiy tarixiy, ob’ektiv shart-
sharoitlari e’tiborga olinmagan. Psixogenetik nazariya –psixik jarayonlarning 
rivojlanishini 1-darajali aҳамiyatga ega deb xisoblaydi. Kognitivistik yunalish-
J.Piaje, Dj.Kelli- akl idrok funktsiyalari ҳамda uning davrlari xaқidagi 
ta’limotлардир. Фарзанд тарбияси муаммоси азалдан маърифатпарвар 
аждодларимиз маънавий муаммосининг мазмунини ташкил этган. 
Жумладан, XIV аср илм фанининг ёрқин намоёндаси ҳисобланган 
Жалолиддин Девонийнинг “Болалар тарбияси ҳақида ” ва “Аҳлоқи 
Жалолиддин” асарларидаги одоб-аҳлоқ ва ёшлар тарбиясига бағишланган 
чуқур фалсафий ғоялари бугунги кунда ҳам ёшларни тўғри йўлга 
бошлайди, инсоният ва жамиятга нисбатан турли хил ножўя харакатларни 
амалга оширмасликка ундашда муҳим аҳамият касб этади.
Абдулла Авлоний ҳам аҳлоқни шундай таърифлайди: “Яхши хулқларни 
яхшилигини, ёмон хулқларни ёмонлигини далил ва мисоллар қилдурғон 
аҳлоқдир”.
3
Шахсда ўзини-ўзи назорат қилиш муаммоси хориж 
психологларидан 
М.И.Борнишевский, 
В.В.Давыдов, 
Л.Б.Ительсон, 
А.Н.Леонтыев, И.Н.Маргамен,А.К.Маркова, В.И.Страхов, А.Я.Савченко, 
Д.Б.Эльконин, Т.И.Гавалова, А.И.Липкина, К.А.Мальцева, Г.А.Сабиева, 
А.К.Сердюк,С.П.Тищенко, П.Я.Гальперин, А.В.Захаров, В.Г.Романко, 
Н.И.Кувшинов ва бошқалар томонидан кенг доирада тадқиқ қилинган. 
Умуман, муносабат мотивацияси муаммоси бўйича турли соҳа вакиллари, 
жумладан файласуфлар, социологлар, психологлар, психофизиологлар ва 
педагоглар (Б.Г.Ананьев, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, А.В.Веденов, 
А.Г.Ковалев, 
И.С.Кон, 
В.С.Мерлин, 
И.П.Павлов, 
К.К.Платонов, 
Е.Д.Паригин, С.Л.Рубинштейн, В.В.Столин ва бошқалар) ўз тадқиқот 
мақсадларига асосланиб муносабатнинг турли йўналишлар бўйича 
тадқиқот объектига айлантирганлар ва маълум даражада муносабат