Microsoft Word Xitoy tilida vaqt kategoriyasi

I bob bo‘yicha xulosa: 

1.  An’anaviy xitoy oy taqvimida yillar hisobi

干支 gànzhī, ya’ni o‘ntalik va 

o‘n ikkitalik davr belgilar tizimidan foydalanib amalga oshiriladi; 

2.  Xitoy oy taqvimiga muvofiq har bir oy yana ikkitadan, jami 24 mavsum 

(

节气 jiéqì)ga bo‘linadi; 

3.  Qadimda xitoyliklar bir sutkani har biri ikki soatdan iborat 12 ta 

时辰 

shíchén – “katta soat”ga ajratganlar; 

4.  Xitoy xalqaro milodiy sanalashtirish tizimini rasman 1949-yildan so‘ng 

qabul qiladi. Unga qadar esa an’anaviy 

年 号   niánhào  (imperatorlar 

hukmronlik yillarining shioriy nom berilishi) va

干 支   gànzhī  tizimidan 

foydalanib kelganlar; 

5.  Ish-harakatning kechish xarakterini ifodalovchi maxsus leksik vositalar 

vaqtni ifodalovchi vositalarga  nisbatan qadimgi xitoy tilida kechroq, ya’ni 

G‘arbiy Zhou davri (m.a. 1046-771 yillar)da paydo bo‘lgan; 

---

35 

 

6.  Qadimgi xitoy tilidagi vaqt kategoriyasini ifodalashda xizmat qiluvchi 

yordamchi so‘zlar va ravishlarning bir qismi mustaqil so‘z turkumi ma’nosidan 

grammatik ma’noga ko’chish orqali shakllanish til hodisasi kuzatiladi;  

7.  Xitoy tilidagi vaqt kategoriyasi o‘z tadrijiyligida grammatik ixtisoslashish 

jarayonlarini boshdan kechirgan va bu jarayonlar davomida ko‘p ma’noli va 

bir-birini takrorlovchi yordamchi va yarim yordamchi so‘zlar yanada tor 

farqlovchi ma’noga ega bo‘lgan. Qadimgi xitoy tilida yordamchi so‘zlar, 

jumladan vaqt kategoriyasiga mansub suffikslarning ham ayrimlari fe’l-

kesimdan so‘ng emas, balki butun boshli gapdan so‘ng qo‘llanilgan; 

8. 

Zamonaviy xitoy tili uchun odatiy, qoidaga muvofiq, o’tgan zamon 

shakliga oid bo’lmish 

没  méi yoki 没有  méi yǒu inkor shakli Qing sulolasi  

davri matnlarda muntazam uchray boshlaydi; 

9. 

Xan davriga qadar

已 yǐ deyarli faqat so’ng yuklama sifatida qo’llanilgan 

(bunday qo’llash ko’pincha “Suhbat va mulohazalar” va 

“Mengzi” asarlarida 

uchraydi); 

10. 

将 jiāng,  且 qiě so’zlari ish-harakatning kelajakda sodir bo’lishi yoki 

biror-bir vaziyat namoyon bo’lishi kerakligini ifodalab, “kelajakda”, “kelgusida”, 

“yaqinda” ma’nosida tarjima qilinishi mumkin; 

11. 

卒 zú, 终 zhōng, 竟 jìng so’zlari biror-bir harakatning oxir-natijada sodir 

bo’lishini ifodalab, “oxir-oqibatda”, “oxir-natijada”, “nihoyat”, “oxiri” 

ma’nolarida tarjima qilinadi; 

12.  Qadimgi xitoy tilida xabarda tasvirlangan ish-harakat (yoki vaziyat)ning 

zamon xususiyatini ifodalashning yana bir usuli bu

未 wèi inkor ravishi bo’lgan. 

Bu qadimgi mumtoz xitoy tilida (Zhanguo davri, mil.av. V-III asrlarda)gina 

paydo bo’lgan va boshqa inkor ravishlaridan farqli 

未 wèi ravishi nafaqat ish-

---

36 

 

harakatning amalga oshish faktini, balki ish-harakatning ma’lum bir vaqtga, 

xususan nutq paytiga qadar amalga oshish faktini inkor etadi; 

13. 

渐 jiàn,  稍 shāo so’zlari ish-harakat jarayonining sekin-astalik bilan 

kechishini ifodalab, “asta-sekin”, “bora-bora”, “tobora” ma’nosida tarjima 

qilinadi; 

14. 

遂 suì, 乃 nǎi, 寻 xún, 旋 xuán  ravishlari ikki ish-harakat orasida vaqt 

jihatdan oldinma-keyinlik munosabati mavjud bo’lib, “shunda”, 

“ ko’p 

o’tmasdan”, “shunday qilib”, “shu tarzda”  ma’nolariga ega. 

---

37