Microsoft Word Xitoy tilida vaqt kategoriyasi

jí nán xíng. Shu so‘zlarni aytib, (u) shu zahoti janubga yo‘naldi. Bu holat bu 

yerda 

了 liǎo ni suffiks sifatida qarashga yo‘l qo‘ymaydi. 

了 liǎo so‘zi “tugatmoq” fe’l ma’nosi Guanya (III asr boshi) lug‘atida qayd 

etilgan va G‘arbiy Jin davri

30

  matnlarida ko‘p uchraydi.  

Masalan: 

人遠則難綏，事總則難了

31

  

（仲长统《昌言》）Rén yuǎn zé 

nán suí, shì zǒng zé nán le. Agar kishilar bir-birlaridan olisda bo‘lsa, ularni 

yarashtirish qiyin; agar ishlar chigal bo‘lsa, ularni nihoyalash mushkul.  

Mazkur ma’noda 

了   liǎo  Olti sulola

32

 va Tang sulolasi davrida 

“tushunmoq”, “anglab olmoq” ma’nosiga nisbatan ilgariroq uchray boshlagan. 

Song sulolasi davrida 

了  liǎo  ko‘pincha fe’l suffiksi sifatida qo‘llanila 

boshlaydi:  

使命曰：你是縣尉？劉備曰然。使命曰：殺了太守是你麽？

33

 

（《三

国志平话》）Shǐ mìng yuē: nǐ shì xiànwèi? Liú Bèi yuē rán. Shǐ mìng yuē: Shā 

le tàishǒu shì nǐ ma? Elchi so‘radi: “Sen uyezd qorovuli boshlig‘imisan?” Liu 

Bei tasdiq javobini berdi. Shunda elchi so‘radi: “Gubernatorni o‘ldirgan bu 

senmisan?”  

Ma’no jihatdan 

了 fe’l suffiksi omonimik so‘ng yuklama bilan shu farq 

bilan yaqinlashadiki, suffiks ish-harakatning natijasini ifodalaydi, so‘ng 

yuklama esa vaziyatning butunlay o‘zgarganligini ifodalaydi.  

                                                            

29

 http://www.doc88.com/p-256204310813.html 

30

西晋 Xi Jin – G`arbiy Jin sulolasi 265-420 yillarda Xitoyda hukmron bo‘lgan. 

31

 http://blog.sina.com.cn/s/blog_5c486d030100apew.html 

32

六朝 Liu Chao – Xitoyda Olti sulola hukmronlik davri III-VI asrlarni tashkil etadi. 

33

 http://bbs.tianya.cn/post-no05-41190-1.shtml 

---

21 

 

Masalan: 

老太尉一家老小皆被曹操使人殺了。

34

 

（《三国志平话》）

Lǎo tàiwèi yì jiā  lǎoxiǎo jiē bèi Cáo Cāo shǐ rén shā le. Harbiy ish yuritish 

bo‘yicha qari boshliqning butun oilasi, kichigidan to kattasigacha bari Cao 

Caoning buyrug‘iga binoan qatl etildi.  

Song davridan boshlab, 

了 so‘ng yuklamasi so‘zlashuv uslubda huddi shu 

ma’nodagi yanada ilgarigi

矣  yǐ  yuklamasini siqib chiqaradi. Lekin baribir 

sun’iy arxaiklashtirilgan yuqori uslubda

矣  yǐ  yuklamasi qo‘llanishda davom 

etaverardi. 

矣 yǐ  so‘ng yuklamasi (也 yě va 哉 zāi yuklamalari singari) Qunqiu 

davri

35

 qadimgi xitoy tilida qo‘llanila boshlaydi. Qadimgi “Tarixnoma” asari

36

da 

kamida yetti marta uchraydi, bunda asosan undov vazifasini bajaradi.  

Masalan, “Tarixnoma” asarining “Hokimiyat nizomi” (

立 政   lì zhēng) 

bo‘limida Zhougong qirol Chengga murojaat qilib shunday deydi:  

拜手稽首，告嗣天子王矣。

37

     Bài shǒu qǐ shǒu, gào sì tiānzi wáng yǐ. 

Yergacha ta’zim aylab Tangri o‘g’lining taxtini meros qilib olgan qirolga shuni 

ma’lum qilaman! 

Natijada

矣   yǐ  yuklamasi  也   yě  yuklamasi ma’nosiga qarama-qarshi 

qo‘yilgan o‘ziga xos ma’noga ega bo‘ladi. Agar 

也  yě   qandaydir holatga 

tegishli “statik” yuklama hisoblansa, 

矣  yǐ  esa jarayonga tegishli “dinamik” 

yuklama bo‘lgan.  

                                                            

34

 http://www.eywedu.net/sanguoyanyi/08/mydoc003.htm 

35

 

春秋时期 Chunqiu shiqi  («Bahor va kuz» davri) – Chuntsyu davri mil.av. 770-476 yillarni tashkil etadi. 

36

 

《尚书》 Shangshu yoki 《书经》Shujing asari mil.av. VI-V asrlarda tuzilgan. Asardagi tarixiy materiallar 

taxminan mil.av. XXIV asrdan to mil.av. VIII asrga qadar davrni o‘z ichiga olib, rivoyat, qissa, afsona, ularning 

tarixiy versiyalari, tarixiy voqealar, amaldorlarga hukmdorning murojaatnomalari, tashkiliy farmoyishlari va 

pand-nasihatlari to‘plami hisoblanadi. 

37

 http://cathay.ce.cn/lzk/shangshu/zhoushu/200806/05/t20080605_15741430.shtml 

---

22 

 

Boshqacha aytganda, so‘nggida 

也 yě ishtirokidagi gap qandaydir vaziyatni 

ta’kidlasa, 

矣  yǐ  ishtirokidagi gap mazkur vaziyatni qandaydir bir jarayonning 

natijasiga aylanishini nazarda tutgan.  

Shu ma’noda 

矣   yǐ  yuklamasini ham qadimgi xitoy tilida fe’lning 

tugallangan turining o‘ziga xos ko‘rsatkichi sifatida qarash mumkin.  

Bunda shunday bir holatni hisobga olish lozimki, qadimgi xitoy tilidagi 

yuklamalar, shuningdek 

矣 yǐ yuklamasi ham butun gapga tegishli bo‘lgan, balki 

keyingi davr fe’l suffikslari va ravsihlari singari faqat fe’lgagina tegishli 

bo‘lmagan.  

1)

子曰：  “温故而知新，可以为师矣。”  （《论语·为政》）Zi yuē: