Microsoft Word turk fil kir10. doc

6-MAVZU: URAL-OLTOY TILLARINING GENETIK QARINDOSHLIGI

R E J A: 

1.Ural va oltoy tillarining o’xshashliklari 
2.Ural va oltoy tillarining gnetik qarindoshligi 
3.Arab filologiyalari va ularning asarlari haqida ma’lumot. 
4.
Mahmud Qoshg’ariy va uning asarlari. 
5.
Turkiy tillar sintakti. 
6. Xulosa 
Ural tillari oilasi fin-ugor va samodiy tillarini (selp-kun, nenes, nganasan) 
o’z ichiga oladi. Bu tillarda gaplashuvchi xalqlarning dastlabki vatani Ural tog’lari 
atrofi deb faraz qilinadi. Shu tufayli bu tillar Uraltillari nomi bilan uritiladi. Hozir 
Sibirda yashovchi xanti, mansi, nenes, nganasanlar.Volga bo’yida yashovchi 
mordva, marilar, Kemi ASSR da yashovchi komi, udmurtlar, Boltik bo’yida 
yashovchi eston, karelp, finlar va Markaziy Evropada yashovchi vengrlar Ural 
tillari oilasiga mansub tillarda so’zlashadilar. 
Oltoy tillari ham uchta katta til gruppasini o’z ichiga oladi: turkiy tillar, 
mag’ul tillari, tungusmanjur tillari. Bu tillarda hozir asosan, Osiyo qit’asining 
Sibirp, Mug’uliston, Sharqiy-Shimoliy Xitoy, O’rta Osiyo, Volga bo’yi, Yaqin 
Sharq, Kavkaz territoriyalarida yashovchi xalqlar gaplashadilar. 
Ural va Oltoy tillari strukturasida anchagina o’xshashliklar mavjud. Bular 
quyidagilar: 
1.
Bu tillar agglutinativ tipdagi tillar bo’lib, ularda affiks va asos aniq 
chegaralanadi,o’zak so’z-formaga teng keladi, har bir grammatik ma’noni 
boshqa-boshqa forma yasovchi affiks ifodalaydi. 
2.
Bu tillarning deyarli barchasida singarmonizm u yoki bu darajada mavjud. Bu 
fonetik hodisa hind-Evropa, hamit-semit kabi til oilalarida uchramaydi. 
3.
Qarashlilik maxsus grammatik kategoriya bilan ifoda etiladi. 
4.
Grammatik rod kategoriyasi mavjud emas. 
5.
Bir tipli turlanish xususiyatiga ega _(ya’ni ot, sifat, olmosh kabi so’z turkumlari 
hammasi bir xil turlanadi). Hind-Evropa tillarida, masalan, rus tilida bu so’z 
turkumlari turlanishda o’zaro farqlanishi bilan birgalikda, bir turkumning (ot 
turkumining) o’zida uch xil turlanish formalari sistemasi mavjud. 
6.
Hind-Evropa tillaridagi prelog funksiyasini bu tillarda ko’makchilar bajaradi. 
7.
Aniqlovchi bilan aniqlanmish o’zaro sonda moslashmaydi (bundan fin-ugor, 
tungus-manchjur tillarining ayrimlari mustasno). 
XX asr boshida R. Rask, V.SHott va M.A.Kastrenlar tomonidan ural va 
oltoy tillarining qarindoshligi haqidagi fikr oldinga surildi va bu fikr O.Betling, 
V.Tomsen, I.Gombos, G.Vinkler kabi olimlar tomonidan qo’llab-quvvatlandi. 
Ayni vaqtda ural-oltoy tillarining qarindoshligiga shubha bilan qarash, keyinroq 
esa ural-oltoy tillarininggina emas, balki oltoy tillari oilasiga kiritilgan ba’zi 
tillarning (turkiy, mug’ul, tung’us-manchjur tillarining) ham genetik 

---

27
qarindoshligiga shubha bilan qarash yoki uni rad qilish hollari uchray boshladi. 
Ba’zi olimlar, masalan, vengr olimi U, Nemet, ural-oltoy tillarining hammasi 
emas, balki ugor va turkiy tillargina qarindoshlikni ega deb hisoblaydi. 
R.Ramstedt,Viklund, Andersen, Munkachi, Kollender kabi tilshunoslar esa ugor-
fin tillari oltoy tillari bilan emas, balki hind-evropa til oilasi bilan qarindosh 
deydilar. V.I.Litkin va K.E. Maytinskaya kabi sobiq ittifoq tilshunoslari ham hind-
evropa va ugor-fin tillaridagi olmosh o’zaklarining mos kelishiga tayanib, bularni 
qarindosh deb hisoblaydilar. 
Taniqli sobiq ittifoq tilshunosi E.D.Polivanov oltoy tillari bilan koreys tili 
genetik qarindosh bo’lishi mumkin degan fikrni bildirgan holda, oltoy tillarining 
ural tillari bilan qarindoshligi masasiga shubha bilan qaraydi. 
Sobiq ittifoq tilshunoslari N.A.Baskakov, G.D.Sanjeev, E.I.Ubryatova va 
boshqalar, oltoy tillari o’zaro genetik qarindosh, deyish bilan birga, oltoy va ural 
tillari genetik qarindosh emas, balki tipologik o’xshash tillardir deb hisoblaydilar. 
Ayrim tilshunoslar, masalan, Dj.Klouson, V.Kotvich. A.M.SHcherbak va 
boshqalar oltoy tillari o’zaro genetik qarindoshligini ham tan olmaydilar va ular bu 
tillardagi umumiy hodisalarni uzoq muddat davom etgan aloqa-aralashuv natijasi 
deb biladilar. (Buning isboti uchun A.M.SHcherbak turkiy, mug’ul, tung’us-
manchjur tillarida boshqa tillar ta’siriga juda kam uchraydigan sonlar hamda asosiy 
lug’at fondini tashkil etuvchi so’zlar o’zaro mos kelmasligini dalil sifatida 
keltiradi). D.Deni “Fin-ugor tilshunosligiga kirish” asarida hind-evropa va fin-ugor 
tillarining qarindoshligi haqidagi fikrga uzil-kesil zarba berdi. 
XX asrning 60-yillaridan boshlab ural-oltoy tillarining qarindoshligi 
masalasiga qiziqish qayta jonlandi. Vengriyada D.Fokash, Finlyandiyada 
M.Ryasyanen va sobiq ittifoqda Dj.Kiekbaevlar o’z asarlarida ural-oltoy tillarining 
genetik qarindoshligini yoqlab chiqa boshladilar. Ural tillari vakillari bilan oltoy 
tillari vakillari uzoq vaqt madaniy va moddiy aloqada bo’lganligi oqibatida bu 
tillarda bir-biriga yaqin hamda o’xshash grammatik hodisalar vujudga kelgan 
degan xulosaga keldilar. Ayniqsa, oltoy tillari o’zaro juda yaqinligini alohida 
ta’kidladilar. Tilshunoslikda bu tillarning tipologik bir xilligidan tashqari, fonetik 
va grammatik jihatdan ham juda ko’p o’xshashliklarga egaligi qayd qilinadi. Biroq 
hozirga qadar ural-oltoy tillari qarindoshligi masalasi uzil-kesil hal qilingan emas. 
URAL-OLTOY TILLARINING GENETIK QARINDOSHLIGI 
MAVZUSI BO’YICHA NAZORAT SAVOLLARI 
1.Turkologiyada Ural va Oltoy tillarining o’xshash tomonlari haqida qanday fikrlar 
mavjud? 
2. Ural va Oltoy tillarining genetik tasnifi qanday xulosalarga olib keladi? 
3.Ural va OLtoy tillarining qiyosiy tadqiqi bo’yicha qaysi olimlar ko’proq 
shug’ullanganlar? 
11.
Ural-Oltoy tillarga xos umumiy hodisalar nimalarda ko’rinadi? 
12.
Oltoy tillariga xos umumiy fonetik xususiyatlarini sanab bering. 
13.
Oltoy tillariga xos leksik xususiyatlar. 
14.
Bu tillarda singormizm mavjudmi? 

---

28
15.
Oltoy tillarini tashkil etuvchi guruhlar. 
16.
Ural va Oltoy tillari tuzilishidagi o’xshashliklar. 
17.
Oltoy tillari vakillarining geografik joylashuvi. 
TAYANCH ATAMALAR: 
1.
Ural tillari. 
2.
Oltoy tillari. 
3.
Genetik qarindoshlik. 
4.
Qiyosiy tipologiya. 
5.
Genetik tasnif. 
A D A B I YO T L A R : 
1.
E.Fozilov. O’zbek tilining tarixy morfologiyasi. 
Toshkent 1965 yil. 
2.
N.A.Baskakov. Vvedenie v izuchenie turkskix yazqkov. 
M.1969 g. 
3.
I.Qo’chqortoev. Turkiy filologiyaga kirish. Toshkent.