22
3.Xulosa.
Tayor mahsulotni sotish va xisobga olish ishlab chiqariahning eng dolzarb vazifalaridan
biri. Xozirgi zamonlagi iqtisodiy krizis eng avvalo ishlab chiqarishga ta’sir ko’rsatadi va tayyor
mahsulitni hisobga olishda qiyinchiliklar tug’diradi.
Tayyor mahsulot deb, barcha ishlov operatsiyalaridan o`tib, Tayyor xolga keltirilgan,
belgilangan davlat standarti yeki texnik talablarga javob beradigan, korxona texnik nazorati
xodimlari tomonidan qabul qilingan mahsulotga aytiladi. Uning tarkibiga buyurtmachi
korxonalar uchun bajarilgan ish, xizmatlar hamda ushbu korxonaga qarashli ishlab chiqarishdan
tashqari xo`jaliklar uchun bajarilgan ish va xizmatlar kiritiladi.
Korxona mahsulotni isteg`molchilar bilan tuzilgan shartnomalar, reja topshiriqlari asosida
bozor talablarini o`rganish kabi masalalarga katta eg`tibor bergan xolda ishlab chiqaradi. Xozirgi
sharoitda samaradorligi yuqori bo`lgan korxonalarning xo`jalik faoliyatini maqsadga muvofiq
deb xisoblanadi. Ularda mahsulot sotish muhim iqtisodiy ko`rsatkich hisoblanadi. Materialning
har bir turini tayerlash, xaqikiy tannarxini hisoblash ko`p mexrat va vaqt talab qiladi. Shuning
uchun ham ko`pchilik xollarda moddiy boyliklar joriy hisobda-o`rtacha sotib olinish baxosi, reja
tannarxi bo`yicha va boshqa baxolarda baxolanadi. Materiallarning xaqikiy tannarxi bilan
o`rtacha sotib olinish baxosi yoki reja tannarxi o`rtasidagi farq ularning guruhlari bo`yicha
aloxida analitik schyotlarda hisobga olinadi. Amaliyotda kompg`yuterlarning keng qo`llanilishi
material zaxiralari har bir turining xaqiqiy tannarxini hisoblash imkoniyatini yaratadiTayyor
mahsulot deb, barcha ishlov operatsiyalaridan o`tib, Tayyor xolga keltirilgan, belgilangan davlat
standarti yeki texnik talablarga javob beradigan, korxona texnik nazorati xodimlari tomonidan
qabul qilingan mahsulotga aytiladi. Uning tarkibiga buyurtmachi korxonalar uchun bajarilgan
ish, xizmatlar hamda ushbu korxonaga qarashli ishlab chiqarishdan tashqari xo`jaliklar uchun
bajarilgan ish va xizmatlar kiritiladi.
Mahsulotni sotish sanoat korxonalari mablag`larining aylanishida oxirgi bosqich
hisoblanadi. Sotish uchun mo`ljallangan mahsulot tovar mahsuloti deb nomlanadi. Korxona
faoliyatini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlardan biri tovar mahsulotini sotishdir. Tovar mahsuloti
tarkibiga sotish uchun mo`ljallangan Tayyor mahsulotlar, yarim Tayyor mollar, buyurtmachi
korxona va muassasalar uchun bajaril-gan sanoat harakteriga ega bo`lgan ishlar kiradi.
Korxona mablag`arining aylanish jarayoni mahsulot sotilishi bilan tugallanadi. Yuqorida
ko`rsatib o`tilgandek, korxona faoliyatini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlardan biri bu tovar
mahsulotining sotilish ko`rsatkichidir. Hisobot oyda mahsulot sotilishi bilan bog`liq,
operatsiyalar bo`yicha sotilgan mahsulot turlarining soni, mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi va
23
sotilgan olingan moliyaviy natijani aniqlash buxgalteriya uchyotining muhim vazifasi
xisoblanadi.
Respublika Oliy Majlisining 1997 yil 24 apreldagi sessiyasida tasdiqdlangan va 1998 yil
1 yanvardan boshlab amalda qo`llash uchun tavsiya etilgan O`zbekiston Respublikasi Soliq,
kodeksining 10- moddasiga va O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Soliq
kumitasining 1998 yil 4 yanvardagi 1998 yilda korxona va tashkilotlarni soliqka tortish tartibida
o`zgartirishlar kiritish to`g`risidagi xatiga binoan ham yuridik shaxslar daromadlaridan
oliyadigan soliq hisoblash usuliga ko`ra amalga oshiriladi. Bunga ko`ra korxona va muassasalar
jo`natilgan mahsulot, bajarilganish va xizmatlar yuzasidan, ushbu mahsulot, ish va xizmatlar
qiymatini to`langan vaqti hamda xaqiqatan pul kelib tushishidan kathiy nazar, jo`natilgan
mahsulot, ish va xizmatlar qiymatidan davlat byudjetiga soliq hisoblashlari va uni buxgalteriya
uchyotida o`sha hisobot davrida aks ettirishlari lozim. Demak, yuqorida aytilganlar asosida
shunday xulosa chiqarish mumkinki, xozirgi xo`jalik yuritish sharoitida, 1998 yil 1 yanvardan
boshlab korxona va muassasalarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar
pulning qachon kelib tushishidan katoiy nazar ular haridor korxonalarga jo`natilgan vaqtdan
boshlab realizatsiya qilingan deb hisoblanadi. Mahsulot (ish, xizma) sotish shu nom bilan
ataluvchi 46-schetda hisobga olinadi.
O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq, ko`mitasi 1997 yil 5
dekabrda «Ishlab chiqariladigan va sotiladigan tovarlar (ish, xizmat) bo`yicha qo`shilgan qiymat
solig`ini hisoblash va to`lash tartibi to`g`risida» yo`riqnomani ishlab chiqdi va 1998 yil 1
yanvardan amalda qo`llash uchun tavsiya etdi. Mazkur yo`riqnomada umumiy qoidalar, soliq
to`lovchilar, soliqqa tortish oboektlari, soliqda tortish oborotlarini aniqlash, soliqka tortish
oborotlarini korrektirovka qilish, soliq imtiyezlari hamda stavkalari, byudjetga to`lanishi kerak
bo`lgan qo`shilgan qiymat solig`i summasini aniqlash tartibi, schet-faktura, soliqlari to`lash
muddati va xokazolarni taqdim qilish, soliq to`lovchilarning masouliyati, soliq idoralarining
nazorati batafsil bayen qilinadi. yo`riqnoma, O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksiga muvofiq
O`zbekiston xududida tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi yuridik shaxslar qo`shilgan
qiymat solig`i to`lovchilari bo`lib hisoblanadi.
Korxona mablag`arining aylanish jarayoni mahsulot sotilishi bilan tugallanadi. Yuqorida
ko`rsatib o`tilgandek, korxona faoliyatini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlardan biri bu tovar
mahsulotining sotilish ko`rsatkichidir. Hisobot oyda mahsulot sotilishi bilan bog`liq,
operatsiyalar bo`yicha sotilgan mahsulot turlarining soni, mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi va
sotilgan olingan moliyaviy natijani aniqlash buxgalteriya uchyotining muhim vazifasi
xisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
