Microsoft Word статистика лотин 14. doc

6. 2.3. Tipik tanlash 
 
 Bu  usulda    bosh  to‘plam  birliklarini    bir  nechta  tipik  guruhlarga 
bo‘lish (ajratish) imkoniyati mavjud bo‘lgan hollarda foydalinadi. Aholi 
kuzatilayotgan bunday guruhlarga misol bo‘lib, nohiyalar, ijtimoiy, yosh 
yoki  ma’lumot guruhlari bo‘lishi  mumkin, korxonalarni kuzatishda esa, 
tarmoq, mulk shakli va shu singarilar bo‘lishi mumkin. 
Tipik  tanlashda  har  qaysi  tipik  guruhlardan  tasodifiy  tanlash  yoki 
mehanik  tanlash  usuliga  muvofiq  tanlab  kuzatish  amalga  oshiriladi.  Bu 
usulda  tanlab  kuzatish  o‘tkazilganda  hamma  guruhlardan  ma’lum 

---

 
64 
miqdorda  birliklar  tanlab  olingan  to‘plamga  albatda  tushishi  o‘rtacha 
xatoga  guruhlar  aro  dispersiyaning  ta’siri  bo‘lmaydi,  shu  sababli 
faqatgina guruh ichidagi tebranishlar hisobga olinadi. 
birliklarni  tipik  tanlashga  ajratish  tipik  guruhlar  hajmiga  nisbatan 
proporsional  holda  yoki  guruhlar  ichidagi  belgilar  differensiyasiga 
proporsional holda amalga oshiriladi. 
Har  qaysi  guruhdan  tanlab  olinadigan  birliklarni  tipik  guruhlar 
hajmiga nisbatan proporsional holda tanlab olishda quyidagi formuladan 
foydalinadi: 
N
N
n
n
i
=
1
bu yerda N-i  ga guruh hajmi 
                      ni= i-chi guruhdan tanlab olingan to‘plam: 
                        Ni-i-chi guruh hajmi. 
           
Bunday  tanlama  to‘plam  o‘rtacha  xatosini  quyidagi  formulalar 
yordamida aniqlaniladi: 
 
 
n
i
2
−
=
σ
µ
    
 
(Qaytarilgan tanlash usuli) 
 
 
)
1
(
2
N
n
n
i
−
=
σ
µ
    
(Qaytarilmagan tanlash usuli) 
Bu yerda
i
2
−
σ
- guruhlar ichidagi dirpersiyalar o‘rtachasi. 
Belgilar  proporsional  differensiatsiyasi  mavjud  bo‘lgan  tanlashda 
har  qaysi  guruh  bo‘yicha  kuzatishlar  soni  quyidagi  formula  bilan 
aniqlaniladi: 
iNi
iNi
n
ni
σ
σ
Σ
=
 
σi - i-chi guruhdagi o‘rtacha kvadratik chetlanish. 
 
Bunday tanlashning o‘rtacha xatosi quyidagi formulalar yordamida 
aniqlaniladi: 
 
∑
=
ni
i
iN
N
2
2
1
σ
µ
   
 
 
(Qaytarilgan tanlash usuli) 
∑






−
=
N
n
ni
i
iN
N
i
1
1
2
2
σ
µ
  
 
(Qaytarilmagan tanlash usulda) 
Belgilar proporsional differensiyasi  usulida tanlab kuzatish  yaxshi 
natijalar  beradi,  lekin  tanlab  kuzatish  o‘tkazguncha  o‘zgaruvchanlik 
to‘¼risidagi  ma’lumotlarni  olishning  qiyinligi  bu  usulning  amaliyotda 
qo‘llanishiga qiyinchilik tu¼diradi.  

---

 
65 
Tipik  tanlashning  har  ikkala  variantining  qo‘llanilishini  quyidagi 
shartli  misollarda  qarab  chiqamiz.  Faraz  qilaylik,  korxona  ishchilarini 
sexlar  miqdoriga  proporsional  holda  10  %  li  qaytarilmagan  tenglik 
tanlash 
usuli 
asosida 
vaqtincha 
ishga 
layoqatsizlik 
evaziga 
yo‘qolishlarni baholash maqsadida o‘tkazilgan tanlab kuzatish natijalari 
quyidagi jadvalda tasvirlangan.