|
3.8. Yusup Xas Xajibtiń «Kutad
ǵ
u-bilik» - aqıl-násiyat shı
ǵ
arma
sıpatında.
Oraylıq Aziya xalıqlarınıń Qaraxaniyler dáwirindegi ullı oyshılı Yusip Xas
Xajib 1019 jılı Shuw dár`yasınıń boyında házirgi Toqpaq (Qır
ǵ
ızstan) qalasına
jaqın jaylasqan, X-XII ásirdegi rawajlan
ǵ
an mádeniy oraylardıń biri Balasa
ǵ
unda
tuwılgan. Ákesi óz dáwiriniń talantlı sazendesi, kóp
ǵ
ana namalar dóretken xan
sarayınıń kompozitori bol
ǵ
an. Ol bul ónerdi balası Yusipke de úyretken.
Yusip arab, iran, tájik tillerin hám bul xalıqlardıń fol`klorın, ádebiyatın, ilimiy
jetiskenliklerin, gumanitarlıq hám tábiyat pánlerin puxta úyrengen. Usınday
dereklerden nár al
ǵ
an shayır Yusip pedagogikalıq mazmunda
ǵ
ı «Qutadgu bilik»
dástanın jámiyetlik pikirleri jetilisip, kóp
ǵ
ana nárselerdi danalıq penen pikirlew
uqıbına iye bol
ǵ
an 50 jaslarında jaz
ǵ
an.
Ol dástandı jazıw ústinde 8 jıl jumıs isleydi. Yusip bul shı
ǵ
armasın arab
alfavitinde jazadı hám onı Qashqar patshasi Bugra qan
ǵ
a sıylıq etedi. Xan onıń
xalıqqa túsinikli bolıwı ushın uy
ǵ
ır jazıwı menen kóshiriw haqqında buyrıq beredi.
Usı buyrıqqa baylanıslı Yusip óz kitabın Qashqarda 18 ay dawamında (1069-1770)
qaytadan kórip shı
ǵ
ıp xalıqqa túsinikli bolıwı ushın uy
ǵ
ır jazıwında dóretedi.
Kitap 6645 betten ibarat bolıp 85 bapqa bólinedi hám óz zamanında o
ǵ
ada
kóp úlkelerge taraladı. Yusip Xas Xajiptiń bul kitabınıń bizge shekem úsh qol
jazbası jetip kelgen:
1-Vena qoljazbası arab jazıwı nusqasınan 1439 jılı Xasan Qara Sayl tárepinen
uy
ǵ
ır alfavıtıne kóshirilgen. 1474 jılı bul nusqa Stambul
ǵ
a alıp barıl
ǵ
an.
2-kitaptın 1896 jıl
ǵ
ı Kair nusqası.
3-1913 jıl
ǵ
ı Namangan nusqası.
R.R.Arab degen ilimpaz kitaptın úsh qol jazbası tiykarında transkriptsiya jolı
menen onıń tolıq tekstiń 1947 jılı Stambulda bastırıp shıgaradı.
«Qutad
ǵ
u bilik»tiń házirgi ózbek tilindegi balalar
ǵ
a ıqshamlastırıl
ǵ
an
forması Boqijan Tuxliev tárepinen bastırıp shı
ǵ
arıladı. Al, Yusip Xos Xajibtiń
shı
ǵ
armasında
ǵ
ı
ádep-ikramlılıq,
didaktikalıq
tárepleri
Q.Karimov,
Y.Jumabaevlar tárepinen izertlenedi. Qaraqalpaqstanda A.K.Axmetova bolsa
«Yusip Xos Hojibtıń pedagogikalıq kóz-qarasları» boyınsha dissertaciyalıq
jumısın tabıslı jaqlap shıqtı.
Shı
ǵ
armanıń jaratılıwında
ǵ
ı tabiy
ǵ
ıy sharayatqa kelsek, X-ásirdiń
ortalarında shólkemlesken Qaraxaniylar hukimranlı
ǵ
ı Sirdár’yadan Jetisuw
ǵ
a,
Arqa Fer
ǵ
ana hám putkil Shı
ǵ
ıs Turkistanda ornatıl
ǵ
annan soń, mámleketti
basqarıw, alıp barılatu
ǵ
ın siyasat, nızamlar, tárbiya principleri sáwlelenetu
ǵ
ın bir
enciklopediyalıq miynet zárúr edi. «Qutad
ǵ
u bilig» shı
ǵ
armasıda usınday zárúrlik
sebepli jaratıl
ǵ
an miynet.
Shı
ǵ
armada 4 qaharaman – Kuntuwdı –ádalat belgisi, wázir - Aytoldı-
mámleket hám bıxıt belgisi, wázirdiń balaıı U
ǵ
dulmısh – aqıl, wázirdiń qarındası
Óz
ǵ
urmısh – qanaat tımsalı sıpatında táriyplenedi. Qaharmanlardıń bir-birleri
menen pikir alısıwları arqalı Xas Xajib óz aldına qoy
ǵ
an maqsetke erisedi.
Yusip Xas Xajibtin Kutadgu bilig shı
ǵ
arması pedagogika tariyxında ádep-
ikramlılıq temasında jazıl
ǵ
an salmaqlı shı
ǵ
arma. Bugraxan mámleket ushın o
ǵ
ada
kerekli bul kitaptı júda iqlas penen qabıl etip hám Yusipke minnetdarshılıq bildirip,
razı bol
ǵ
anlıqtan o
ǵ
an Xas Xajib degen ataq bergen. Saray wáziri lawazımına
tuwra keletugın bul ataqqa iye bolgan Yusip xan sarayında xızmet etip, xannıń
aqılgóyi, máslahátshisi bolgan.
Yusip Xas Xajib tálim-tárbiya haqqında
ǵ
ı kóz-qarasların jámiyetlik turmıs,
qorshap tur
ǵ
an dúńya menen bir pútin óz-ara baylanıslıqta alıp tallaw jasaydı.
Shıgıs ulamaları siyaqlı Yusip Xas Xajibte materiallıq dúńyanıń jaratılısın ruwxıy
kúshke baylanıstırıp, onıń ob`ektiv hám sub`ektiv nızamlılıqların túsindiredi.
Quday barlıq nárselerden ústin turadı, onın erki barlıq narsege jetedi, quday
sheksiz hám mángi. Onı bayanlap beriw múmkin emes, onı kewil menen, sezim
menen túsineseń dep túsindiredi.
Yusip Xas Xajib insanlardı jaqsılıqqa tárbiyalaw jámiyetti abadanlastırıwdıń
tiykar
ǵ
ı jollarınıń biri dep qabıllaydı. Sonday-aq, adam temperamentiniń onıń
biologiyalıq jaratılısında birge payda bolıp tuwılatu
ǵ
ınıń jaqsı túsinedi. Bala
tuwıl
ǵ
anda belgili bir temperament penen birge tuwıladı. Ana qarnında payda
bol
ǵ
an temperamentke tán jaratıl
ǵ
an minez qulqı adam ólmegenshe ózgermeydi
dep jazadı. Temperamenttiń adamda
ǵ
ı anatomiyalıq hám fiziologiyalıq jaratılısına
baylanıslılı
ǵ
ın bayanlaydı.
Yusip Xas Xajibtiń insannıń ruwxıy protsessleri haqqında
ǵ
ı kóz-qaraslarında
onı háreketke keltiriwshi qubılıslar - seziw a
ǵ
zaları ekenligin bayanlaydı. Adamnıń
bilimli bolıwında yadtıń úlken ahmiyetke iye ekenligin, adam parasatlı bolsa,
umıtpaytu
ǵ
ın bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ın, parasatsız adam kórgenin umıtatu
ǵ
ın bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ın
jazıp, insanda
ǵ
ı yadtıń, minez-qulıq, temperament penen qatnasıqqa iye ekenligin
túsindiredi.
Yusip Xas Xajib tárbiyanıń maqseti balanı ata-anaga, patsha
ǵ
a, xalıqqa
xızmet etetu
ǵ
ın etip qáliplestiriw dep túsindiredi hám tárbiya túrlerin erte jastan
baslap bala
ǵ
a uyretiwdi áhmiyetli dep esaplaydı. Solay etip Yusip Xas Xajib
óziniń jámiyetlik pedagogikalıq kóz-qaraslarında ilimdi jámiyetti gullendiriwshi
tiykar
ǵ
ı faktorlardıń biri dep esaplaydı.
Ol ilimniń, oqıwdıń jámiyettiń rawajlanıwında
ǵ
ı atqaratu
ǵ
ın xızmetine
ayrıqsha áhmiyet beredi. Yusip Xas Xajib óziniń shıgarmasında insannıń kámal
ǵ
a
keliwiniń jol jorıqları, usılları, shara ilajların sheberlik penen ashıp kórsetedi.
Sonlıqtanda bul shı
ǵ
arma óziniń ilimiy a
ǵ
artıwıshılıq, tárbiyalıq áhmiyetin usı
dáwirge deyin joyıtqan joq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
