Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

 

---

10.2. M.V.Lomonosov hám onıń rus pedagogikası menen mektepleriniń 
rawajlanıwında
ǵ
ı ornı. 
Óz watanın kúshli, bay hám ma
ǵ
rıypatlı etiwdi árman etken rus xalqınıń 
ádiwli perzenti M.V.Lomonosovtıń hár tárepleme etken xızmetleri tariyx aldında 
úlken áhmiyetke iye. 
Mixayl Vasil’evich Lomonosov (1711-1765) Xolmogor qalası janında
ǵ
ı 
awılda ápiwayı diyxan shańara
ǵ
ında dún’ya
ǵ
a kelgen. Ol dáslep óz awılında 
shańaraq mu
ǵ
allimlerinen Smotrickiy hám Mangitskiydiń dúzgen sabaqlıqları 
tiykarında bilim al
ǵ
an. 19 jasında Moskva qalasına piyadalap kelip hám óziniń 
ápiwayı diyxan shańara
ǵ
ınan shıqqanlı
ǵ
ın jasır
ǵ
an túrde Slavyan grek-latın 
Akademiyasına oqıw
ǵ
a tapsıradı. Ol kóp ótpey eń jaqsı oqıwshılardıń qatarında 
Peterburg akademiyalıq gimnaziyasına oqıw
ǵ
a jiberiledi hám ol jerde dún’ya
ǵ
a 
belgili ilimpazlardıń qolınan tálim aladı. 
M.V.Lomonosov 1741-jılı Peterburg ilimler Akademiyasınıń ad’yunkti 
(ilimiy xızmetkeri), 1745 jılı ximiya professorı, keyin ala akademigi etip saylanadı. 
Onıń ilimiy jumısları júdá kóp qırlı hám jemisli boldı. Ol ilimniń bir qansha jańa 
tarawların ashtı. Ullı rus shayırı A.S.Pushkin ol haqqında «Ol xesh kim isenbestey 
talantı, hesh kim isenbestey talapshańlı
ǵ
ı menen a
ǵ
artıwshılıq tarawınıń hámme 
tarawların jaylap aldı. Ol tarıyxshıda, suwretshide, mexanikte, ximikte, 
minerologta, shayırda boldı. Ol hámme tarawda tájiriybe islep kórdi hám barlıq 
tarawdıń sırlarına qanıq boldı» - dep jazadı. Lomonosov rus klassikalıq 
filosofiyasınıń tiykarın jarattı, filosofiyalıq materializmge, ilimiy tábiyattanıw
ǵ
a 
tiykar saldı. Ol tábiyattıń ulıwmalıq nızamı – materiya hám harekettiń saqlanıw 
nızamın ashtı. 
Rossiyada rus grammatikasınıń payda bolıwı, ádebiy tildiń qaliplesiwi 
Lomonosovtıń atı menen baylanıslı. Onıń Rossiyada ádebiyattıń, poeziyanıń, 
kórkem ónerdiń rawajlanıwında ornı girewli. Lomonosov rus tili leksikasın ilimiy 

---

terminler menen bayıttı, ol akademiklerden birinshi bolıp rus tilinde ilimiy 
miynetler jazdı hám fizikadan lekciyalar oqıdı. 
Ol jaman niyetler menen ayırım hámeldarlar
ǵ
a arqa suyep, rus ilimpazların 
tayarlaw
ǵ
a, rus ilimin rawajlandırıw
ǵ
a qarsılıq bildirip jurgen reakciyalıq 
keypiyatta
ǵ
ı adamlar menen ayawsız gúres júrgizdi. Ol oqıw orınlarında diyxan 
hám basqada paqır-puxara balalarınıń orınsız qabıllanbawına ashıq túrde qarsı 
shıqtı. Tálim-tárbiyanıń barlıq insanlar ushın ashıq bolıwın talap etti. 
Onıń universitette hám ilimler Akademiyası janında
ǵ
ı gimnaziyada 
pedogogikalıq xızmet penen shu
ǵ
ıllanıwı rus iliminiń rawajlanıwında salmaqlı úles 
boldı. 1758-jıldan baslap ol bul oqıw orınlarına basshılıq etti. Lomonosov 
universitet hám gimnaziya jumıslarınıń ulıwma tártibin, gimnaziyanıń oqıw 
rejesin, universitettiń oqıw jumısları rejesin islep shıqtı, bul oqıw orınlar ushın 
oqıtıw principleri hám metodların jarattı. Lomonosov 1758-jılı islep shı
ǵ
ıp 
usın
ǵ
an «Akademiyalıq gimnaziya reglamenti» atlı hújjette oqıwdıń ulıwma bilim 
beriwshilik xarakterde hám hámme ushın ashıq bolıwın talap etken pikirlerin 
kóriwge boladı. 
Ol gimnaziya hám universitet ushın bir qatar sabaqlıqlar dúzdi. Onıń 1748-jılı 
jaz
ǵ
an «Ritorika», 1755-jılı jarıq kórgen «Rossiya grammatikası» atlı kitapları 50 
jıl dawamında ulıwma bilim beriwshi mektepler ushın tiykar
ǵ
ı sabaqlıqlar 
sıpatında xızmet etti. Olarda Lomonosovtıń til hám ádebiyattıń real haqıyqatlıqtı 
suwretlewdegi ornı haqqında
ǵ
ı qımbatlı pikirleri orın al
ǵ
an. M.V.Lomonosov 
tariyx boyınshada kitaplar jazdı. Onıń awdarmasında
ǵ
ı «Eksperimental fizika» 
kitabında tábiyat hádiyseleriniń filosofiyalıq materializm ruwxın seziwimizge 
boladı. Bul kitapta fizika nızamlıqları ápiwayı dogmatikalıq kóriniste berilip 
qoyılmay, al anıq fizikalıq tájiriybelerdiń juwmaqları sıpatında kórsetilgen. Bul 
oqıwshılardıń túsinip jetiwine, mánisin ańlawına hám esinde saqlawına járdem 
beredi. 

---

M.V.Lomonosov Moskva universitetiniń ashılıwınada óziniń úlken úleslerin 
qostı. XVIII ásirge kelip óz watanınıń patriotı bol
ǵ
an M.V.Lomonosov hám onıń 
átirapına toplan
ǵ
an progressiv ideyalar ruwxında
ǵ
ı bir qatar ilimpazlar, 
intelligenciya wákilleriniń «tábiy
ǵ
ıy ruslardan» ilimpazlar tayarlaw hám onı 
rawajlandırıw maqset etip qoyıldı. Nátiyjede 1755-jılı M.V.Lomonosovtıń tikkeley 
usınısı hám baslaması menen Moskva universiteti ashıldı. Dáslep onıń quramında 3 
fakul’tet: yuridika, filosofiya hám medicina fakul’tetleri jumıs isledi. Batıs 
Evropa universitetlerinen onıń tiykar
ǵ
ı ózgesheliklerinen biri ol jerde diniy 
bilimler ornına haqıyqıy ilimiy bilimlerdiń beriliwi boldı. Lomonosov universitet 
janınan hár túrli járdemshi mákemelerdiń bolıwın (fizika kabineti, anatomiyalıq 
teatr h.t.b) shólkemlestirdi. Universitet janınan eki gimnaziya shólkemlestirildi. 
Lekin sol waqıtta
ǵ
ı patsha samoderjaviesi hám krepostnoylıq dúzim Lomonosovtıń 
halıqtıń hámme qatlamın sawatlı etiw ideyasınıń iske asıwına kesent etti. 
Gimnaziyalardıń birinshisi dvoryan balaları, ekinshisi hár qıylı dárejedegi 
hámeldarlardıń balaları ushın arnaldı. Bul gimnaziyalardı shólkemlestiriw 
tájiriybesinen kelip shı
ǵ
ıp Moskva universiteti professorlarınıń baslaması menen 
1758-jıl Kazan qalasında gimnaziya, 1804-jılı Kazan universiteti shólkemlestirildi. 
M.V.Lomonosovtıń Rossiyada ilim, bilim hám mádeniyattıń, ásirese 
pedogogikanıń rawajlanıwında ornı júdá girewli boldı.