Microsoft Word O'quv qo'llanma

Bug‘ turbinasi 
haqida o‘quvchilarga darslikdagi ma’lumotlarga qo‘shimcha 
qilib quyidagilarni aytish mumkin: bug‘ turbinasi boshqa mashina va 
mexanizmlarga nisbatan ancha afzalliklarga ega. Masalan: turbina ancha ixcham, 
ish bajarganda bug‘dan hosil bo‘lgan suv toza bo‘ladi, bu esa bug‘ qozonlarini suv 
bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga ancha miqdordagi suv 
tejaladi. Atrof-muhit ifloslanmaydi. Turbinalarning FIK 30 -35 % gacha yetadi va 
h.k. 
Demak, bu mavzuda ekologiyaga oid bilimlarni berish imkoniyatlari juda katta 
bo‘lib, ularni ma’lum bir sistemalashtirgan holda o‘quvchilarga yetkazish lozim. 
Shuningdek, avtotransport mashinalarining mamlakat iqtisodiyotidagi o‘rni, aholi 
ijtimoiy faoliyatining rivojidagi ahamiyati va xullas uning juda ko ’plab ijobiy 
hamda salbiy jihatlarini keng qamrovda tushuntirish lozim. Mana shuning o‘ziyoq 
“sinergetika” -“integratsion faoliyafni dars jarayonida bevosita qo‘llanganligidan 

---

73
dalolat beradi. 
Elektromagnit maydondan keng miqyosda foydalanilmoqda, bu ma’lum 
natijalarni berish bilan birga juda qiziq ham. Agar suvni elektromagnit maydonidan 
o‘tkazsak, unda bir qancha yangi xususiyatlar namoyon bo‘ladi: a) to‘yingan 
eritmalarda kristallanish jarayoni yaxshi boradi, b) suvda erkin holda suzib yurgan 
zarralar tez cho‘kadi. Ana shu elektromagnit maydon ta’siri tufayli suvda mavjud 
bo‘lgan nodir metallar ajratib olinadi va nihoyat, suv har xil rudalardan tozalanadi. 
Natijada insoniyat uchun zarur bo‘lgan toza suv ajratib olinadi. Ana shunday yo‘l 
bilan tabiatning asosiy unsurlaridan biri bo‘lgan suvdan oqilona foydalaniladi va 
himoya qilinadi. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, elektromagnit maydon 
va elektr hodisalar bevosita inson hayoti va faoliyati uchun zarur bo‘lgan 
faktorlardan biri ekan. Bu esa iqtisodiy-ijtimoiy, moddiy va ma’naviy ayniqsa 
ekologik ahamiyatga ega. 
O‘rta umumta’lim maktablarida fizika kursida dastlab, molekulyar fizika va 
termodinamika asoslari, so‘ngra optika, atom va yadro fizikasi bo‘limlari o‘qitiladi. 
Fizika texnika taraqqiyoti kabi boblarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, ularda ham 
yuqorida aytilgandek, ekologik ta’limga oid keng imkoniyatlar mavjud. Biz dastlab, 
molekulyar fizika va termodinamika bo‘limiga oid quyidagi fikrlarni keltirib 
o‘tamiz: molekulyar fizika va termodinamika bo‘limi tabiatda yuz beruvchi 
hodisalarni ilmiy jihatdan asoslab bera oladi. Bunda o‘quvchi eng avvalo butun 
borliq turli moddalardan iborat bo‘lib, bu moddalarni tashkil etgan atom va 
molekulalar o‘zaro bog‘langanligini, ular ta’sirlashib turishini, bu ta’sirlar 
natijasida turli hodisalar sodir bo‘lishini bilib oladilar. Bu jarayonlar shubhasiz o‘z-
o‘zidan kechmasdan qandaydir energiya bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday 
jarayonlarning kyechishida yo energiya yutiladi yoki ajraladi. Ma’lumki, sistema 
energiya yutganda uni atrofdan oladi, issiqlik beruvchi sistema soviydi; aksincha 
sistema energiya chiqarganda sovib, uning atrofi isiydi. Bunga yaqqol misol qilib, 
tabiatda suvning birinchi holatdan ikkinchi holatga o‘tganida sodir bo‘ladigan 
hodisalarni ko‘rsatish mumkun. Bu hol tabiatning bir butunligini ko‘rsatadi. Yer 

---

74
yuzidagi barcha tirik mavjudotlarning hayot kechirishi shu jarayonga bog‘langan. 
Ammo texnika taraqqiy etgan hozirgi zamonda tabiy muvozanatning 
buzilishidek hollar sodir bo‘lmoqda. Bu hol Yerdagi biologik mavjudotlarning 
hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Yer sharida bialogik jarayonni normal holda 
saqlab qolish uchun Yer va uni o‘rab olgan havo qatlamida termodinamik 
jarayonlar muayan bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham tabiat qonunlarini ilmiy 
asosda o‘rganish va undan to‘g‘ri foydalanish shu kuning eng dolzarb 
masalalaridan hisoblanadi. 
Quyida ana shu materiallardan ba’zilarini mazmuni va uni o‘rganish metodlari 
haqida so‘z boradi.