Microsoft Word nemis va ozbek tillarida soz birikmalari doc

2.2.3.

 

Fe’lga fe’l ergashuvidan tuzilgan so‘z birikmalari  

 

Har  ikki  tilda  ham  bir  fe’lning  ikkinchi  fe’lga  ergashishidan  yuzaga 

keladigan  so‘z  birikmalari  mavjud.  O‘zbek  tilida  bunday  birikmalarda  tobe 

komponent  oldin,  hokim  komponent  esa  keyin  keladi.  Nemis  tilida  hokim 

komponent oldin, tobe komponent esa keyin keladi. Misollar:  

 

Lernt schwimmen – suzishni o‘rganmoq 

 

 

Lehrt schwimmen – suzishni o‘rgatmoq  

 

Verspricht zu kommen – kelishga va’da bermoq. 

 

Nemis tilida fe’lli so‘z birikmalarining grammatik xususiyatlari quyidagicha: 

 

Fe’lli  so‘z  birikmalarining  ko‘pchiligi  fe’lning  turli  shaxs-son  va  zamon 

formalari hamda infinitivdan tuzilgan bo‘ladi. Infinitivli birikmalarda harakat bilan 

subyekt yoki obyekt aloqalari ifodalanadi:  

 

a)  harakat  bilan  subyekt  aloqasining  ifodalanishida  so‘z  birikmasiga  kirgan 

ikki fe’lning harakati bir shaxsga taalluqli bo‘ladi. Masalan: 

 

Er geht baden – cho‘milishga boryapti 

 

Ich gehe einkaufen – savdo-sotiq qilishga boryapman kabi. 

---

 

36

 

b) agar so‘z birikmasiga kirgan  ikki  fe’l  harakati boshqa-boshqa shaxslarga 

taalluqli  bo‘lsa,  harakat  bilan  obyekt  aloqasi  iqodalanadi,  ya’ni  infinitiv 

to‘ldiruvchi  vazifasini  bajaradi.  O‘zbek  tilida  odatda  obyektni  ifodalagan  so‘z 

jo‘nalish yoki tushum kelishigida bo‘ladi. Masalan: 

 

Ich  bitte  sie  einzutreten  –  men  uni  ichkariga  kirishini  iltimos  qilaman.

 

Er half ihm studieren – u uning o‘qishiga yordam berdi. 

 

Nemis  tilida  ikkitadan  ortiq  fe’llar  birikib,  so‘z  birikmasi  hosil  qilishi 

mumkin.  Bunday  fe’l  birikmalarida  asosan,  birinchi  fe’ldan  boshqa  komponentlar 

infinitivda keladi. Masalan: Er kann lesen und schreiben – u o‘qiydi va yoza oladi. 

Bunday  uch  va  undan  ortiq  fe’ldan  tuzilgan  so‘z  birikmalarining  birinchi 

komponenti  asosan  modal  fe’llar  va  boshqa  modal  so‘zlar  bo‘ladi.  Masalan:  Ich 

muß arbeiten – men ishlashim kerak.  

 

O‘zbek tilida  ikki  fe’ldan tuzilgan so‘z birikmalarining birinchi ,  ya’ni tobe 

komponenti  ravishdoshlar,  turlangan  yoki  ko‘makchi  bilan  kelgan  sifatdoshlar 

bo‘ladi. Masalan: Er ging fort, ohne lange Zeit zu sitzen – u uzoq o‘tirmasdan ketib 

qoldi. 

 

Bu  o‘rinda  shuni  ham  aytish  kerakki,  ravishdosh  bilan  tuslanuvchi  fe’lning 

bog‘lanishidan  ba’zan  fe’lning  analitik  formasi  yoki  qo‘shma  fe’l  hosil  bo‘lishi 

ham mumkin. Masalan: 

 

Olib keldi – Er brachte 

 

Aytib chiqdi – rief 

 

Qarab turdi – sah kabi. 

 

Bunday  fe’llarda  asosiy  leksik  ma’noni  ravishdosh  formasi  ifodalagan, 

ikkinchi fe’l esa asosan grammatik funksiya bajaradi. 

 

Nemis tilida  fe’lning otlik  formalari  ikkita:  infinitiv (Infinitiv)  va sifatdosh 

(Partizip). O‘zbek tilida esa fe’lning otlik formalari uchta bo‘lib, ular harakat nomi, 

sifatdosh va ravishdosh formalaridan iborat. 

 

Bu formalar kelib chiqishi jihatidan fe’ldan yasalgan ot formalari bo‘lganligi 

uchun  ular  ot  va  sifatdoshlarga  o‘xshash  belgilarga  ega.  Masalan:  infinitiv  va 

---

 

37

sifatdosh  formalari  gapda  ot  va  sifatlarga  xos  vazifalarni  bajaradi.  Sifatdoshning 

turlanishi  buni  aniq  ko‘rsatadi.  O‘zbek  tilidagi  sifatdosh  fe’lning  sifatiga  xos 

xususiyatlarga  ega  bo‘lgan  formasi,  harakat  nomi  esa  ish-harakatning  nomini 

bildiruvchi  formadir.  Nemis  tilida  infinitiv  bilan  fe’ldan  tuzilgan  so‘z  birikmalari 

quyidagi model asosida yasaladi: