Microsoft Word монетар ум к 2019й docm

“Монетар 
сиёсат 
назарияси” 
фанини 
ўқитишдан 
мақсад
–ривожланган 
мамлакатлардаги пул-кредит назариясини, монетар сиёсатнинг назарий асосларини ҳамда 
Марказий банкнинг дисконт, мажбурий заҳиралар, валюта сиёсатини, очиқ бозордаги 
операцияларини ҳамда монетар сиёсатида қўлланадиган математик моделларини ўргатиш 
бўйича талабаларда шу соҳада назарий ва амалий профессионал билимини 
шакллантиришдир.
 
Фаннинг асосий вазифалари: 
- монетар сиёсатнинг моҳиятини, унинг асосий инструментларини ҳамда монетар 
сиёсат орқали иқтисодиётни тартибга солиш ва уни барқарор ўсишини таъминлаш 
йўлларини амалий томондан ўрганиш ва ташкилий томонларини билиш; 
- иқтисодиётни ривожлантиришда пул ҳажмини тартибга солиш жараёнларини 
ўрганиш; 
−
монетар сиёсатнинг халқаро тенденцияларини ўрганиш;
 
- пул-кредит сиёсати интсрументларини аниқлаш; 
- марказий банкнинг монетар сиёсати, тижорат банклари тизимининг фаолиятини 
самарали олиб бориш, уларни либераллаштириш ҳамда модернизациялаш механизмларини 
ўрганади. 
Шунингдек, “Монетар сиёсат назарияси” фани фундаментал фанлардан бири бўлиб, 
бошқа иқтисодий фанларни чуқур ўрганишда асос бўлиб хизмат қилади. 
1.3. Пулларнинг келиб чиқиши, моҳияти ва амал қилиш шаклларининг 
тарихий ривожланиши 
Пул ва у билан боғлиқ муносабатларни таҳлил қилиш “Монетар сиёсат назарияси” 
фанининг энг муҳим соҳасини ташкил этади. Пулнинг ҳаракати бозор иқтисодиётининг 
молиявий асосларидан бири бўлиб, унинг барқарорлиги пул тизими даромадлар ва 
харажатлар айланишига ҳаётий тус бағишлайди, бутун иқтисодиётнинг ривожланишини 
таъминлаб беради, ишлаб чиқариш қувватларидан тўлиқ фойдаланишга имкон туғдиради ва 
тўлиқ бандликка эришишни таъминлайди. Аксинча, беқарор амал қилувчи пул тизими ишлаб 
чиқариш, бандлилик ва нарх даражасининг кескин тебранишига асосий сабаб бўлиб, 
иқтисодий ривожланишга тўсиқ бўлиши мумкин. 
Тахминан эрамиздан олдинги ХII асрда Хитойда, VII асрда эса Ўрта ер денгизи 
давлатлари – Лидия ва Эгинада вазни, миқдори ва қотишмаларининг таркибига кўра бир 
хилдаги металл пуллар пайдо бўлди. Улар аста- секин ишлаб чиқариш ва фойдаланиш учун 
қулай бўлган доира шаклига эга бўлди. Улар анъанавий ёмбилардан бирмунча кичик 
ўлчамлари билан, шунингдек, уларнинг тўловга қобилиятлилиги ва асосий параметрлари 
(миқдори, қотишмалар таркиби, вазни) у ёки бу даражада давлат томонидан кафолатланиши 
ва муҳофаза қилиниши билан ажралиб турарди. Шундай қилиб, шу даврдан эътиборан 
металл пуллар ҳукмронлигининг узоқ даври бошланди. 
Бундай пулларда номиналлар – металл пулнинг муайян вазнли стандартини 
ифодаловчи ва пулларнинг номлари сифатида муҳим ўрин олган тушунчаларнинг пайдо 

---

10 
бўлиши, ушбу пуллар эволюциясининг энг муҳим натижаларидан бири эди. Асрлар қаъридан 
бизгача етиб келган тангаларнинг номлари – драхмалар, франклар, маркалар, талерлар ва 
бошқа кўплаб тангалар номлари – металл пулларнинг муайян вазнли моҳиятларини 
англатарди.
Пулларнинг ёмбиларда бўлмаган янги сифатлари ҳисоб-китобларни амалга оширишда 
уларни шунчаки оддий қайта ҳисоблашга ва вақти келиб уларни тортиб кўришдан воз 
кечишга имконият яратди. Белгилар ва ёзувлар шундай сифат белгилари бўлиб, улар 
олдинига пул бирликларининг бир томонига, кейинчалик – иккала томонига ҳам босилган. 
Эрамиздан олдинги V асрдан бошлаб эса уларнинг мажбурий атрибутлари тусини олган.
Муомалага кирган пуллар “монета” (“танга”) деган 
номни Юнонанинг номларидан бири (Juno Moneta – 
Огоҳлантирувчи Юнона) шарафига қабул қилинган бўлиб, 
унинг Римдаги Капитолий тепалигидаги Юнона саройида 
ушбу антик давлатнинг янги зарбхонаси жойлашган бўлган. 
Тангаларнинг пайдо бўлиши товар-пул муносабатларининг 
ривожланиши билан боғлиқ эди. Металл пулнинг энг муҳим 
хусусиятларидан бири – қиймат ана шу воқеада ўз аксини 
топган. Улар муомала учун ёмбиларга қараганда анча қулай 
бўлиб, қисқа давр ичида бутун дунёда кенг оммалашиб кетди.
Пул айланишининг алоҳида соҳаларида ва турли шароитларида пулнинг маълум турлари 
қўлланилади. XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида муомалада олтин танга 
кўринишидаги нақд пуллардан кенг фойдаланилди. Россияда 1895-1897 йиллардаги пул 
ислоҳотидан кейин I-жаҳон урушигача 10 рубллик ва 5 рубллик олтин тангалар бўлган. 
Бундай пулларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, улар ўз қийматига эга ва инфляцияга 
учрамайдилар. 
Умумий эквивалент ролининг нодир металларга, жумладан олтинга юклатилиш 
сабаблари қуйидагилар орқали изоҳланади:
- сифат жиҳатдан бир хил ўлчамга келтириш мумкинлиги; 
- зангламаслиги ва узоқ муддат сақлаш мумкинлиги; 
- бўлинувчанлиги ва бўлгандан кейин яна яхлит ҳолга келтириш мумкинлиги; 
- бўлинганда ҳам ўз қийматини сақлаб қола олиши; 
- табиатда нисбатан камёблиги; 
- озгина миқдордаги ва оғирликдаги нодир металлнинг қиймати анча юқорилиги. 
Бироқ олтин пуллар ҳам камчиликлардан ҳоли эмас: 
- олтин пулларни қўллаш қоғоздан тайёрланадиган пул белгиларига қараганда қимматга 
тушади; 
- пулга былган эҳтиёжларини олтин пуллар билан қоплаш мумкин эмаслиги, чунки пулга 
бўлган талаб олтин қазиб чиқаришга қараганда тез ўсади.