Microsoft Word M. Porter uslubiyatiga ko™ra o™zbekistonning raqobat ustunligi doc

2.3. O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilik va sog‘lom raqobat 
uchun shart-sharoitning yaratilishi 
Ma’lumki, bozor iqtisodiyotining asosiy belgisi uni harakatlantiruvchi kuchi 
bo‘lgan raqobat, bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan ajralmas bog‘liqlikda 
rivojlanib boradi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida yashayotgan 
mamlakatlarda raqobat munosabatlarini rivojlantirish, tartibga solish ancha 
murakkab jarayon sifatida uzoq davrlardan buyon davom etib kelmoqda. Natijada 
hozirgi vaqtga kelib jahonning taraqqiy etgan mamlakatlarida raqobat bozor 
tizimining ajralmas qismi sifatida takomillashib bormoqda. Shu munosabat bilan 
respublikamizda bozor iqtisodiyotining asosiy belgisi, harakatlantiruvchi kuchi 
bo‘lgan raqobat nosabatlarini rivojlantirishga katta ahamiyat berilmoqda. Chunki 
bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlarini — talab va taklif, tovar nafliligi, 

---

33 
raqobat qonunining talabini hisobga olmasdan, bozor 
munosabatlarini 
takomillashtirib borishni ta’minlab bo‘lmaydi. Bozor iqtisodiyotining raqobatsiz 
samarali rivojlanishini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun davlat tomonidan 
raqobatni rivojlantirish va tartibga solish to‘g‘risida bir 
qator qonun hujjatlari qabul qilinib, ularning bajarilishi nazorat qilib 
borilmoqda. Bu esa bozorda raqobatning amal qilishi uchun shart-sharoitlar 
yaratilayotganligidan darak beradi.
Biz yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek, bozorda raqobatlashuvning 
kuchayib borishi bilan iqtisodiyotda monopollashuv jarayonlari ham kuchayib 
borishi kuzatiladi va raqobatning cheklanishiga olib keladi. Bu holat davlat 
tomonidan mamlakatda raqobat uchun shartsharoitlar yaratib berishni taqozo 
qiladi. Raqobatni erkin ravishda amalga oshirishning samarali yo‘li esa davlatning 
monopoliyaga 
qarshi kurashi siyosatida o‘z aksini topadi. Qonunga rioya etmaslik, raqibga 
zarar yetkazish kabi harakatlar uchun jazo choralari belgilangan.
Qonun buzuvchilar jarima to‘lashlari, keltirgan zararlarni qoplashlari, olgan 
foydasidan mahrum etilishlari mumkin. Monopoliyaga qarshi choralarni amalga 
oshirish uchun Moliya vazirligi tizimida Monopoliyadan chiqarish va raqobatni 
rivojlantirish bosh boshqarmasi tashkil etildi. Boshqarmaga respublikamizdagi 
monopol mavqega ega bo‘lgan korxonalarni ro‘yxatga olish, ularning mahsulotlari 
bo‘yicha narxlarni tartibga solib turish bo‘yicha huquqiy vakolat berildi.
Keyinchalik bu boshqarma Respublika Monopoliyaga qarshi kurash va 
raqobatni rivojlantirishi davlat qo‘mitasiga aylantirildi va hozirgi vaqtda bu 
qo‘mita respublikamizdagi monopol korxonalarni davlat ro‘yxatiga kiritish uchun 
mezonlar belgilashda jahon tajribasi hamda o‘tish davrining o‘ziga xos jihatlarini 
hisobga olgan holda faoliyat olib bormoqda. Ushbu davlat qo‘mitasi o‘z 
vakolatiga ko‘ra, ro‘yxatdan o‘tgan monopoliyalarning bozordagi mavqeyini 
tartibga solishda bir qator usullardan foydalanmoqda. Jumladan, birinchi usulda — 
monopol mavqeyidagi korxonalar mahsulotlariga narxlarning eng yuqori darajasini 
yoki rentabellikning chegarasini belgilab qo‘yish.

---

34 
Masalan, qo‘mita tomonidan belgilangan mezonga ko‘ra, korxona ishlab 
chiqargan mahsulotlarning muayyan bir turi bozordagi shu turdagi mahsulotning 
35 % idan ortiq bo‘lsa, bu korxona monopol korxona sifatida davlat ro‘yxatiga 
kiritiladi va ularga qarshi choralar ko‘riladi. Agar ular oziq-ovqat tovarlari 
guruhida bo‘lsa, bunday tovarlar uchun mezon 20 % darajasidan oshmasligi kerak 
deb belgilangan.
Monopoliyaga qarshi kurash bo‘yicha amalga oshirilgan muhim ish — bu 
O‘zbekiston Respublikasining «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish 
to‘g‘risida»gi Qonuni qabul qilinishidir. Bu Qonunga ko‘ra, bozorlarga 
belgilangan 
talablarga 
javob 
bermaydigan 
tovarlarni 
chiqarishga 
yo‘l 
qo‘ymaydigan 
mexanizm 
yaratildi. 
Natijada 
mamlakatimizdagi 
tabiiy 
monopoliyalar faoliyatlarini tartibga solish, ya’ni ular mahsulot va xizmatlariga 
narxlar hamda tariflar darajasi, shuningdek, taklif etiladigan tovarlar va xizmatlar 
turiga doir asosiy ko‘rsatkichlari belgilanadigan bo‘ldi. 

---

35