Microsoft Word конструкция doc qisqartirilgan doc

7-§. Cho‘yanlarning xili, tasnifi va markalanishi

Yuqorida qayd etilganidek, cho‘yan termirning uglerodli qotishmasi bo‘lib, uning tarkibida uglerod miqdori 2,14 % dan ortiq bo‘ladi, undan tashqari ma’lum miqdorda Si, Mn, P, S lar ham bo‘ladi. Ma’lumki, uglerod cho‘yanda grafit va sementit holida bo‘lishi mumkin. Agar cho‘yanlarning tarkibida uglerod va kremniy ko‘p bo‘lib, marganes kam bo‘lib, sekin sovitilsa, uglerod erkin tarzda ajraladi. Agar,

aksincha uglerod va kremniy kam bo‘lib, marganes ko‘p bo‘lib tez sovutilsa, uglerod sementitda bo‘ladi. Cho‘yanlar tarkibidagi uglerodning qay tarzda va qay shaklda ekanligiga ko‘ra ularni qayta ishlanadigan, quymakorlik (kul rang), bolg‘alanuvchi va mustahkamligi yuqori cho‘yanlarga ajratiladi:

1. 
   Qayta ishlanuvchi cho‘yan. Bu cho‘yanda uglerod temir bilan asosan temir karbidi (Fe₃C) tarzida bo‘ladi, shuning uchun bu cho‘yanlar juda qattiq va mo‘rt bo‘ladi.
   
2. 
   Quymakorlik (kulrang) cho‘yan. Bu cho‘yanlarning tarkibida uglerodning ko‘p qismi erkin holda, ya’ni grafit tarzda bo‘ladi. Cho‘yanlar strukturalarining metall asosiga ko‘ra perlitli, ferritli, ferrit-perlitli, perlit-ferritli turlariga ajratiladi. Bu cho‘yanlarning narxi arzon, yaxshi quyish xossali, keskichlar bilan oson kesib ishlanadi, qoniqarli mexanik, antifriksion va boshqa xossalarga ega.
   

8. 
   jadvalda kulrang cho‘yanlarning bazi markalari, asosiy mexanik xossalari va ishlatilish joylari keltirilgan.
   

Quymakorlik cho‘yanlarning markalanishi. Bu cho‘- yanlarni (GOST 1412-79) bo‘yicha quydagicha markalanadi. Masalan, SCh20 va SCh quyma (kulrang) ligini, 20 raqam o‘nga ko‘paytirilsa, cho‘zilishga bo‘lgan mustahkamligini bildiradi.

4. 
   Mustahkamligi yuqori cho‘yan. Quymakorlik cho‘yan- larning puxtaligi va plastikligini oshirish uchun ularni qolipga quyishdan avval unga ozgina Al yoki Mg kukunlari kiritiladi. Suyuq metallda erimaydigan oksidlar, qo‘shimcha kristallanish markazlar hosil qiladi. Eriydi-ganlari esa o‘sayotgan kristallar sirtini yupqa parda bilan qoplab, o‘sishga qarshilik ko‘rsatib uglerodning sharsimon grafitga o‘tishiga olib keladi. Bu grafit kichik yuzali bo‘lib, metall asosining puxtaligiga plastinkali grafitga nisbatan kamroq putur yetkazadi.
   

8-jadval

73