Microsoft Word kartografiya doc

67-rasm.
Tabiiy resurslarni tadqiq qiluvchi kosmik sistemalarning stukturasi.
Kosmik apparatlardan olingan suratlarning masshtablari bir xil bwlmasdan, u uchish balandligiga va 
apparatlarning tiplariga bog’liq. Umuman, kosmik apparatlardan olingan suratlar 1:1 000 000 dan 1:10 000 
000 masshtabda va undan h’am kichik bwlishi mumkin. Masalan, «Zond-5» va «Zond-7» planetalararo 
kosmik avtomatik kemalardan olingan suratlarning masshtablari 1:200 000 000 ga teng bwlib, 70 va 90 ming 
kilometrlardan olingan. 
Kosmik suratlarning masshtabi olina
ё
tgan suratning maqsadiga bog’liq. 
Erni topografik kartasini tushirish uchun 1:1 000 000 masshtabli surat olinsa, 
tabiiy resurslarni wrganish uchun 1:2 000 000 atrofidagi masshtabli suratdan 
foydalaniladi. Tabiiy resurslarni suratga olishda balandligi 600 va 900 km li 
orbita tanlanib, Er atrofini bir sutkada 14-15 marta aylanib chiqadi. Masalan, 

---

105
AQSh ning «Landsat» resursli ywldoshi 916 km balandlikda h’arakatlanib bir 
sutkada Er atrofini 14 marta aylanadi. 
1967 yildan boshlab meteorologik tadqiqotlarga mwljallangan «Meteor» 
seriyasidagi suniy ywldosh uchirilgan edi. Uning orbita balandligi 600 km ga 
yaqin, unda surat olish uchun kwp zonali skanerli qurilma wrnatilgan. Ywldosh
bir sutkada Er atrofini 15 marta aylanib chiqadi. 
Olingan suratlar maydoniga, masshtabiga, obzorligiga qarab h’ar xil 
bwladi. Mayda masshtabli suratlar, uchish balandligi 1000 kilometrdan yuqori 
bwlib planetalararo orbitalarda uchirilgan «Molniya» va «Appalon» tipidagi 
kosmik apparatlardan olinadi. 
Regional suratlar materik 
ё
ki okeanlarni ayrim katta qismlarining tasviridir. 
Ularning qamrov maydoni 100 ming km
2
dan zi
ё
d bwladi. Suratlarning 
masshtablari 1:5 mln, 1:10 mln. ga teng. 
Televizion suratlar tabiiy geografik rayonlarning katta qismlarini wz ichiga 
oladi. Ularning maydoni wn minglab km
2
joylarni qamrab olib, masshtabi 1:1 mln 
dan 1:5 mln. gacha bwlib, «Soyuz» va «Skayleb» orbital stantsiyalari orqali 
minglab suratlar olingan. Mukammal suratlarda bir necha metrli obektlar h’am 
aks etadi. Masshtabi 1:100 000 – 1:1 000 000 gacha bwlgan surat uchun orbita 
balandligi 200 km.li apparatlardan olinadi. 
Kosmosdan olingan suratlarni tasnif qilishda ularning spektral diapazonlari 
h’am etiborga olinadi. Bunday suratlar asosan uch diapazonli bwladi: 
1. Kwrinadigan va yaqin infraqizil diapazonli suratlar; 
2. 
İ
ssiq infraqizil diapazonli suratlar; 
3. Radiodiapazonli suratlar. 
Kosmik suratlarni guruh’larga bwlib wrganish ulardan foydalanish 
imkoniyatini oshiradi va maqsadga muvofiq tarzda ishlash imkoniyatini beradi. 
Kosmik suratlar h’ar xil aniqlikda tasvirlanadi. Masalan, bazi bir suratlarda 
aloh’ida turgan binolarni h’am kwrish mumkin bwlsa, bazi suratlarda kichik ah’oli 
yashaydigan joylarni h’am kwrish qiyin. Kosmik suratlarda obektlarni minglab 
ё
ki millionlab kichraytirib tasvirlanishi suratga olish sistemasida ishlatiladigan 
asosiy kwrsatkichlaridan biri echimlilik (razreshaemaya sposobnost) 
xususiyatiga bog’liq. 
Kosmik suratlarni echimi bwyicha V.
İ
.Kravtsova quyidagi twrtta guruh’ga 
bwlgan: 
1. Juda katta wnlab kilometrli obektlarnigina wqish mumkin bwlgan 
suratlar. Bu suratlarning ravshanligi juda kam bwlganidan wlchami 100 m
2
dan 
kam bwlsa mah’alliy obektlarni tasvirlay olmaydi. Bunday suratlar infraqizil 
nurlar orqali olinadi. 
2. 1
km
2
kattalikdagi obektlarni wqish va kwrish mumkin bwlgan suratlar. 
Ularda wrtacha kattalikka ega bwlgan mah’alliy obektlarni h’am wqish mumkin. 
Bunday ravshanlikdagi televizion suratlar kwproq meteorologik suniy 
ywldoshlardan olinadi. 
3. 100 m
2
kattalikdagi obektlarni wqish mumkin bwlgan suratlar. Ularda 
deyarlik h’amma tabiiy obektlarni wqish mumkin. 

---

106
4. Wnlab metr (10 m
2
dan 100 m
2
gacha) kattalikdagi obektlarni wqish 
mumkin bwlgan suratlar. Bunday suratlarda faqat tabiiy obektlargina emas balki 
xwjalik obektlarini h’am wqish imkoniyati bor. Shunday ravshanlikda yuqori 
sifatli fotografik usulda olingan fotosuratlargina bwladi. 
Kosmik suratlarni mukammalliligi (kichik narsalarni h’am kwrsatuvchanligi) 
bwyicha h’am 3 guruh’ga bwlgan: 
1. Kam mukammallilikdagi suratlar, ularda informatsiya (malumotlar) kam. 
Bunday suratlarni kosmosdan olingan masshtabda wqish qiyin bwlgani uchun 
bir necha (2-5) marta kattalashtirib foydalaniladi. 
2. Wrtacha mukammallikdagi-ulardan juda kwp informatsiya olish 
mumkin. Bunday suratlarni 5-15 marotaba kattalashtirilgandan keyin 
foydalanish mumkin. 
3. Wta mukammal suratlar – ulardan juda kwp informatsiya olish mumkin. 
Bunday suratlardan 15-30 marotaba kattalashtirib foydalaniladi.
Turli mamlakatlardan uchirilgan kosmik apparatlar maqsadiga kwra ikki sinfga bwlinadi: 
1.
İ
lmiy tadqiqot ishlari uchun uchirilgan kosmik apparatlar bwlib, ular 
atmosferaning yuqori qatlamlarini va Er yuzasini wrganishga mwljallangan. 
2.
Amaliy ah’amiyatga ega bwlgan kosmik apparatlar xalq xwjaligining 
eh’ti
ё
jlarini qondirishga va maxsus h’arbiy maqsadlar uchun h’am 
mwljallangan bwlishi mumkin. 
İ
lmiy tadqiqot ishlari uchun uchirilgan kosmik apparatlar h’am h’ar xil bwladi, ularning kwpchiligi maxsus 
soh’alar bwyicha geofizik, astronomik, geodezik, yadroviy fizika, biologik h’amda universal tadqiqot ishlarda 
foydalaniladi. 
Meteorologik aloqa navigatsiya, h’arbiy va boshqa maqsadlar uchun uchirilgan kosmik apparatlardan 
h’a
ё
tning xilma-xil jabh’alarida foydalanilmoqda. Kosmik apparatlar uchuvchili va uchuvchisiz bwlib, 
uchuvchili kemalar atmosferani yuqori qatlamlaridan 200-500 km balandlikda uchib yuradi.