|
Mavjud aholi deb ro‘yxatga olish vaqtida (paytda) shu joyda bo‘lgan aholi
soniga aytiladi. Lekin aholini ro‘yxatga olish paytida mazkur aholi punktidan boshqa
joylarga vaqtinchalik turli sabablar bilan ketganlar
(6 oydan ozroq muddatga) bo‘lishi mumkin. Bunday aholilar vaqtinchalik yo‘qlar
deyiladi va ro‘yxatga olishda ular shu punkt aholi soniga qo‘shiladi. Xuddi shunday
aholini ro‘yxatga olishda, mazkur punktda vaqtinchalik bo‘lib turganlar ham bo‘lishi
mumkin (xizmat safarida, mehmonda va boshqa sabablar bilan). Ular ro‘yxatga
olishda bor bo‘lib, mavjud aholi soniga qo‘shiladi, lekin shu punktda doimiy
yashaydigan aholi soniga qo‘shilmaydi.
23
Doimiy aholi deganda aholi punkitida doimiy yashaydigan (6 oydan ko‘proq
muddat yashaydigan) aholi soni tushuniladi. Demak, aholi ro‘yxatini olayotgan
paytida, doimiy yashaydigan aholining ma’lum qismi, ushbu punktda vaqtinchalik
yo‘q bo‘lishi mumkin. Shu vaqtning o‘zida ushbu punktda ro‘yxatga olish paytida
vaqtincha yashayotganlar ham bo‘lishi mumkin.
Mavjud aholiga (MA) ro‘yxatga olish paytida ushbu punktda vaqtincha yo‘q
(VY) aholi sonini qo‘shib, bu punktda vaqtincha bo‘lganlar (VB) sonini chiqarib
tashlasak, shu punktda doimiy yashaydigan (DYA) aholi sonini aniqlaymiz:
DYA = MA + VY – VB.
Demak, mavjud aholi soni, shu punktda doimiy yashovchi aholi soniga
vaqtincha yo‘qlar (VY), sonini ayirib vaqtincha bo‘lganlarni (VB) qo‘shish lozim.
MA = DYA + VB – VY.
Statistika bo‘yicha aniqlangan, doimiy yashovchi va mavjud aholi sonlari
х
alq
xo‘jaligi tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish istiqbollarini belgilashda, hamda
aholi harakati sabablarini (ayniqsa vaqtincha yo‘qlar va vaqtincha bo‘lganlar soni)
o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Hududdagi doimiy aholi soniga qarab, ishlab
chiqarish, xizmat ko‘ rsatish tarmoqlarini, o‘quv yurtlarini tashkil qilishni
rejalashtirish mumkin. Mavjud aholi sonini, ularni oziq-ovqat va boshqa tovarlar
bilan ta’minlashda, transport tarmoqlarini rivojlantirishda foydalanish mumkin
bo‘ladi.
Albatta aholi soni muhim ko‘rsatkich bo‘lib, boshqa juda ko‘p iqtisodiy –
ijtimoiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda qo‘llaniladi. Masalan, oliy va o‘rta maxsus
o‘quv yurtlarining, kasalxonalarning mavjudligi, har 1000 kishiga oliy, o‘rta maxsus
ma’lumotli mutaxassislarning to‘g‘ri kelishi va hokazo. Lekin aholi soni ko‘pincha
yil boshidagi sanaga yoki ma’lum davrlarga beriladi. Statistik ma’lumotlar ma’lum
davrlarga hisoblangani uchun, aholining o‘rtacha soni asosida aniqlanadi. Aholining
o‘rtacha soni ma’lumotlar qanday bo‘lishiga qarab, bir necha usullarda aniqlanishi
mumkin.
I. Agarda faqat aholi sonining ikki davrga ma’lumotlari mavjud bo‘lsa, u holda
aholining o‘rtacha soni oddiy arifmetik o‘rtacha formulasi bo‘yicha hisoblanadi.
Masalan, O‘zbekiston aholisi 1997 yil boshiga 2344,37 ming kishi, 1998 yil boshiga
esa 23867,0 ming kishini tashkil etgan. Demak, Respublika aholisining 1997 yilda
o‘rtacha sonini topish uchun
5
,
23655
2
0
,
23867
7
,
23443
=
+
=
А
ming kishi bo‘lgan.
II. Agar aholi soni har oy boshiga berilgan bo‘lsa, bunda aholining o‘rtacha
sonini xronologik usul bilan aniqlanadi.
2
......
3
2
2
1
А
n
А
А
А
+
+
+
A = -----------------------------------------
P – 1
Masalan, mazkur tumanda aholi soni bo‘yicha qo‘yidagi ma’lumotlar mavjud:
24
San
a
lar
1,01
200
0
yil
1,0
2
1,03 1,04 1,05
1,06
,
1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,01
200
1
yil
Ahol
i
soni
ming
kishi
120,
0
120,
5
120,
8
121,
0
120,4 119,
6
120,
4
121,
2
121,
8
122,
0
122,
6
122,
4
123,
0
киши
минг
А
.
2
,
121
1
13
2
123
4
,
122
6
,
122
122
8
,
121
2
,
121
4
,
120
6
,
119
4
,
120
121
8
.
120
5
,
120
2
120
=
=
−
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
=
III. Agarda aholi soni to‘g‘risidagi ma’lumotlar ma’lum davr mobaynida teng
bo‘lmagan intervallarda ma’lum bo‘lsa, unda aholining o‘rtacha soni o‘rtacha
tortilgan xronologik tarzda hisoblanadi.
=
А
t
t
А
∑
−
−
−
−
−
−
⋅
∑
; bu yerda t vaqt oralig‘i.
Masalan: Aholi soni 2000 yil 1 yanvarga
→
120,0 ming kishi, 1 mayga
→
120,4 ming kishi, 1 avgustga
→
121,2 ming kishi va 2001 yil 1 yanvarga
→
123,0
ming kishi bo‘lsin. Bunday ma’lumotlar bilan aholining o‘rtacha soni qo‘yidagicha
hisoblanadi:
=
А
2
4
,
120
0
,
120
+
= 120,2 ming kishi; davr muddati = 4 oy;
Shunday tarzda boshqa oylar bo‘yicha ham aniqlaymiz.
O‘rtacha aholi soni:
=
А
5
3
4
)
5
1
,
122
(
)
3
8
,
120
(
)
4
2
,
120
(
+
+
×
+
×
+
×
=
12
77
.
1453
= 121, ming kishi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
