|
www.ziyouz.com kutubxonasi
83
shofi’iylik tariqati ijtihodni qiyos bilan aynan bir narsa deb hisoblab, uni qat’iyat bilan
tatbiq etdi. Keyinroq Ahmad ibn Hanbal (855 y. v.e.) asos solgan hanbaliylik mazhabi
ham tan olindi. Bu tariqat Qur’on va hadislardan imkoni boricha keng foydalanganligi va
ijtihodga ishonchsizlik bilan qaraganligi ma’lum. F. -huquqshunoslikning boshqa
maktablari ham bor edi, ammo, 14-a.ga kelib, mazkur to‘rt sunniy mazhab hamda bir
necha shialik tariqatlarigana saqlanib qoldi. F. mazhablaridan har birining ta’limoti uning
tarafdorlari e’tirof qilgan asarlarda bayon etilgan. Bu asarlarning ko‘pchiligi o‘rta asrlarda
mazhab asoschilari, ularning yaqin shogirdlari va izdoshlari, atoqli huquqshunoslar
tomonidan yozilgan. Mas., hanafiylik mazhabi bo‘yicha Abu Hanifaning shogirdi
Muhammad ibn al-Hasan al-Shayboniy (805 y. v.e.)ning oltita kitobi eng mo’tabar
(Kutub zohirat ar-rivoya) hisoblanadi. Mazkur asarlarning eng muhim qoidalarini
keyinchalik Abul Fazl al-Marvaziy o‘zining "al-Kofi" kitobida umumlashtirdi, Shamsiddin
as-Saraxsiy (1090 y. v.e.) bu kitobni batafsil sharhlovchi "al-Mabsut" asarini yaratdi.
"Al-Mabsut" hanafiylik mazhabiga oid eng obro‘li asarlardan biri deb tan olinadi. Molik
ibn Anasning "al-Muvatto" kitobi molikiylar fiqhi bo‘yicha yetakchi manbaligicha
qolmoqda. Bundan tashqari molikiylik faqihlarining bir necha avlodi, avvalo, Abdusalom
Saxnun (854 y. v.e.) tomonidan yaratilgan "al-Mudavvana al-kubro" asari juda
mashhur. Ahmad ibn Hanbalning "al-Musnad" asari hanbaliylar uchun shunday
ahamiyatga ega. Ash-Shofi’iyning "al-Umm" asari shofi’iylik F. - huquqshunosligi
bo‘yicha birinchi manbadir. Shialar F.ga doir anchagina kitoblar ham ma’lum. Umuman,
F.ga oid asarlar orasida turli mazhablarning xulosalarini taqqoslashga bag‘ishlangan
asarlar (ilm al-xilof) sezilarli o‘rin oladi. Bir mazhab tarafdorlari o‘rtasida ham ixtiloflar
borligi F. - huquqshunosligiga xos xususiyatdir.
9-a. o‘rtalaridan e’tiboran sunniy F -huquqshunosligida faqat o‘tmishdagi yirik
huquqshunoslar ijtihod xukuqiga ega, degan goya qaror topa boshlagan edi, 10-a.
o‘rtalariga kelganda esa, o‘zining huquqqa oid qarorlarini ta’riflab berish usullari tizimiga
ega bo‘lgan yangi mazhablar yuzaga kelishi mumkin emas, degan e’tirozsiz yakdil bir
fikrga kelindi. Binobarin, endi har bir faqih muayyan mazhab ta’limotiga ergashmog‘i
darkor bo‘lib qoldi, buni taklid deb yuritadigan bo‘ldilar. Shu vaqtdan boshlab F. -
huquqshunoslikning rivoji e’tirof qilingan mazhablar doirasida davom etdi. Bunda
o‘tmishdagi yirik mujtahidlarning xulosalarini muntazam holatga keltirishga, ularning
asarlarini sharxdashga, ularni qayta ishlab, qisqa va sodda to‘plamlar tayyorlashga
asosiy e’tibor berildi. O’rta asrlarda va yangi davrda F. -huquqshunoslikka oid asarlar
orasida fatvo to‘plamlari ko‘paydi. Fatvo to‘plamlari tartibga solinadigan mavzular
bo‘yicha guruhlangan va har birining manbai ko‘rsatilgan favqulodda me’yorlar
majmuasidir. Al-Quduriyning (1037 y. v.e.) "Muxtasar", Qozixonning (1196 y. v.e.)
"Fatovo", Burhoniddin Ali Marg‘anoniyning (1197 y. v.e.) "Hidoya", Ibn Bazzozning
(1414 y. v.e.) "Fatovo" asarlari bunga misol bo‘ladi. Sunniy faqihlar fatvolarining
aksariyat to‘plamlari keng mazmunli bo‘lib, tahorat, namoz, dafn, zakot, ro‘za, haj, turli
savdo-sotiq bitishuvlari va majburiyatlarini, mulkni tasarruf etish tartibotini, vaqf,
meros, nikoh-oila munosabatlari har xil huquqbuzarliklar, musulmon hokimiyatini
nomusulmon va b. davlatlar bilan munosabatlari, qozilik, kiyinish, ovqatlanish qoidalari
va shu kabi asosiy bo‘limlarni o‘z ichiga oladi. Bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim
masalalarga taalluqli ishlar ham borligi ma’lum. Mas., al-Mavardiyning (1058 y. v.e.) "al-
Ahkom as-sultoniya" risolasi asosan xalifalikni tashkil etish va uning faoliyatini yo‘lga
qo‘yish hamda shu munosabat bilan moliya, yer, jinoyat va qozilik huquqiga
bag‘ishlangan. Shia huquqshunoslari odatda boshqacha tasniflash yo‘lidan borib, F.ning
barcha me’yorlarini to‘rt guruhga bo‘ladilar. Mazkur guruhdar ibodat tartibini, ikki
tomonlama shartnoma (uqud), shu jumladan nikoh, muayyan shakldagi bir tomonlama
Islom Ensiklopediyasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
