|
www.ziyouz.com kutubxonasi
85
manfaatlarini ifodalagan va davlat tomonidan biron-bir tarzda qo‘llab-quvvatlangan
qoidalarigina amaldagi huquqqa aylangan, faqihlarning boshqa xulosalari esa huquqiy
nazariya doirasidan tashqari chiqmagan. Ayni vaqtda F. - huquq me’yorlarining turli
majmualari shu jihatdan o‘z xususiyatiga ega bo‘lgan. Shaxsiy holat huquqi (al-ahvol
ash-shaxsiya) F. - huquqning eng rivojlangan tarmog‘i hisoblanadi. U oila-nikoh, meros
munosabatlarini va ularga yaqin bo‘lgan boshqa ba’zi munosabat (huquq qobiliyati, vaqf
tartibi va h.k.)larni tartibga soluvchi me’yoriy yig‘indisidan iborat. Jamiyatning iqtisodiy
negizidan nisbatan xiyla olis bo‘lgan, ikki tomondan, diniy aqidalar bilan juda qatiy
belgilab qo‘yilgan ushbu munosabatlarni tartibga solishda F. - huquq me’yorlari, odatda,
boshqa tarmoqlarga nisbatan juda keng qo‘llanilib keldi. Ammo, hatto oila-nikoh
sohasida ham mahalliy urf-odatlar F. - huquq bilan raqobat qilar va amalda uning ayrim
qoidalarini yo‘qqa chiqarib yuborar edi. F. -huquqning jinoyat (g‘ayriqonuniy harakat)
tarmog‘i (al-uqubot), sajiyasi (xarakteri)dan qat’i nazar, barcha huquqbuzarliklar uchun
jazo chorasini o‘z ichiga oladi. Faqat 10 ta eng xatarli jinoyat uchun qat’iy belgilangan
jazo chorasi ko‘zda tutilgan. Mazkur tarmoq, shuningdek, F. - huquqning qozilar sudi
(al-muhokamat) tashkiloti va uning faoliyatini tartibga soluvchi me’yorlari amal qilish
sohasi davlat o‘tkazayotgan siyosatga bevosita bog‘liq edi, bu siyosat esa, uning
dunyoviy va diniy vazifalari nisbatiga qarab belgilanar edi. Faqihlar ishlab chiqqan davlat
huquqi, ma’muriy va moliyaviy huquq me’yorlari (al-ahkom as-sultoniya) F. - huquqning
nisbatan ikkinchi darajali unsuri bo‘lib, ko‘p jihatdan mavhum nazariya edi, u soliq
sohasidagina birmuncha izchil amalga oshirilardi. Musulmon ma’murlarning boshqa
davlatlar bilan munosabatlarini, urush olib borish va harbiy o‘ljani taqsimlash tartibini,
musulmon hukmdorning bosh din vakillariga nisbatan o‘tkazadigan siyosatini tartibga
solish uchun faqihlar belgilab bergan as-siyar me’yorlari haqida ham shu gapni aytish
mumkin. Shu me’yorlarning ayrimlarigina (jumladan, nomusulmonlarning huquqiy
holatini belgilovchi me’yorlar) huquqiy tus olar va yuridik (huquqiy) ma’nodagi F. -
huquqqa aylanardi.
Shuni ham nazarda tutish kerakki, o‘rta asrlarda islom mamlakatlarining huquqiy
tizimlarida F. - huquq markaziy o‘rin olgan bo‘lsa ham, ammo barcha huquqiy
me’yorlarni qamrab olmas edi. Bu yerda F. - huquq bilan bir qatorda davlatning faqihlar
xulosalaridan ba’zan farq qiladigan va hatto ularga zid bo‘lgan qonun hujjatlari
("huquqiy siyosat" - as-siyosa ash-shar’iya) amal qilar edi. 19-a.ning 2-yarmida F.
huquq nizomida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Buning eng muhim sababi shundan iborat
bo‘ldiki, eng rivojlangan islom mamlakatlarida (xususan, Usmonli turk saltanati
tarkibidagi el-yurtlarning ko‘pchiligida) F. - huquq asoslari hollarda G’arbiy Yevropadan
olingan qonunlarga yetakchi o‘rinni berib qo‘ydi. Natijada F. - huquq asosan shaxsiy
holat munosabatlarini tartibga solish .sohasida o‘z mavqeini saqlab qoldi va mazkur
mamlakatlarning davlat, ma’muriyat, jinoyat, savdr-sotiq huquqida, ko‘p jihatdan
fuqarolik huquqida ham qo‘llanilmay qo‘ydi. Shu bilan birga bu davrda 1869-1877 ylarda
"Majallat al-ahkom al-'adliya" degan hujjatni qabul qilish yo‘li bilan uning me’yorlari
birinchi marta rasmiy ravishda sharoitga moslashtirib olindi, bu ish Usmonli turk
saltanatining fuqaro kodeksida muhim rol o‘ynadi (hozirgi paytgacha ham shu hujjat
Kuvaytda qisman qo‘llanib kelinmoqda). Diqqatga sazovor tomoni shuki, mazkur qonun
F. -huquqshunoslikning hanafiylik mazhabi xulosalari asosiga kurilgan bo‘lib, jumladan,
Ibn Nujaymaning risolasidan olingan aniq me’yorlarni ham, umumiy qoidalarni ham o‘z
ichiga olgan edi. 19-a. 2-yarmi va 20-aning boshlarida hukumat ma’murlarining
topshirig‘iga binoan tayyorlangan qonun loyihalari tarzidagi asarlar (mas., Qadri Posho,
D.Santillana va M.Moranning shaxsiy holatga oid ishlari) paydo bo‘lganligi diqqatga
sazovordir, ammo, ular davlat tomonidan e’tirof qilinmadi. Garchi 19-a.ning 2-yarmidan
Islom Ensiklopediyasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
