Microsoft Word imloviy savodxonlikni oshirishda talimiy diktantlar talimiy diktant turlari (1)

Ijodiy  diktant .   Ijodiy  diktant o‘rganilgan qoidalarni o‘zlashtirish va  yozuvda o‘rinli qo‘llash 

malakalarini  mustahkamlash  bilan birga  o‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqining rivojlanishiga 

ijobiy ta’sir qiladi, ularda ijodkorlik kabi zaruriy malakalrni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.  

 

 Diktantning  bu  turidan  1-4  –  sinflarda    keng  foydalaniladi.  Buning  uchun  quyidagicha 

tayyorgarlik  ishlari olib  boriladi:  

  1. Berilgan so‘zlardagi tushirib qoldirilgan tovushlarni aytish va shu tovushni ifodalovchi harfni 

tanlab so‘zni yozish:   Masalan,  m.na (mana),   bo.o (bobo)  

  2. Brilgan gapdagi nuqtalar o‘rniga gapning mazmuniga mos so‘z topib aytish va yozish:  

O‘quv qurollarini … (yaxshi)  saqlayman.  

  3.  Berilgan  so‘zlardan  gap  tuzish  va  uni  o‘qituvchi  ko‘rsatmasi  bilan  yozish:    Erta,  bu,  keldi, 

yil, bahor   (Bu  yil  bahor erta  keldi.)  

   4.  Berilgan    savollarga    mustaqil    javob  topish  va    uni    yozish:    O‘quvchi  nima    qiladi? 

(O‘quvchi  o‘qiydi, yozadi va  dam  oladi.)  

          Tekshirish  diktanti  dasturning  biror  bo‘limi  o‘rganilib, xilma-xil   ta’limiy  mashqlar  

bilan  mustahkamlangach, ular o‘quvchilar tomonidan  qay  darajada o‘zlashtirilganligini sinash  

maqsadida  o‘tkaziladi.  

 

Matn    sinf    o‘quvchilarining  saviyasiga    mos,  sintaktik  tuzilishi    me’yorlashgan, 

o‘rganilgan  imlo  qoidalari  asosidagi so‘zlar  va  tinish  belgilari  ko‘poq  bo‘lishi lozim. Unda 

o‘rganilmagan qoida asosida yoziladigan va imlosi qiyin so‘zlar bo‘lmasligi kerak.  

 

Ba’zan    diktant  uchun  terma  gaplardan  ham  foydalanish  mumkin.  Diktant    matnidagi 

so‘zlar  soni quyidagicha  bo‘lishi mumkin:  

   

          

Sinflar 

I 

II 

III 

IV 

O‘quv 

 

yili  

boshida 

 

25 - 30 

45 – 55 

65 – 70 

---

O‘quv  yili  

oxirida 

15 

35 – 45 

55 – 65 

75 – 80 

 

 

O‘quv  yili  oxirida    o‘tkaziladigan  diktantdagi  so‘zlar  soni    keyingi    o‘quv    yili  boshida  

o‘tkaziladigan diktantdagi so‘zlar soniga teng keladi va asta-sekin ortib boradi. 

 

O‘qituvchi    mavzuga    aloqador    matnni  bir  necha  kun  oldin  tanlaydi.Matnda  shu  sinf 

o‘quvchilari uchun imlosi qiyin so‘z bo‘lsa, (yaxshisi matnda o‘rganilmagan  so‘zlar bo‘lmagani 

ma’qul),  shu  so‘zlarning  ma’nosi,  talaffuzi  va  yozilishi  diktant  yozganga  qadar  bo‘ladigan  ona 

tili darslarida tushuntirilishi  va mashqlar bilan mustahkamlanishi lozim. Shuning uchun  imlosi 

qiyin so‘zni qatnashtirib gap tuzish, so‘zning talaffuzi va  yozilishini  tushuntirish, imlosi qiyin 

so‘z qatnashgan  gapni grammatik tahlil  qilish, shu so‘zni bo‘g‘in ko‘chirish qoidalariga ko‘ra 

qismlarga ajratish kabi mashq turlaridan foydalanish mumkin.  

 

O‘quvchilar  tekshirish  diktanti  yozishlari  haqida  2-3  kun  oldin,  o‘tilganlarni  takrorlash 

darsida  ogohlantiriladi,  tinish  belgilariga  oid  qoidalarni  o‘qish  lozimligi  ta’kidlanadi.  Ba’zan 

o‘quvchilarni  oldindan  ogohlantirmasdan  ham  tekshirish  diktanti  o‘tkazish  mumkin.  Bu  ularni 

ziyraklikka,  darslarga  muntzam  tayyorgarlik  ko‘rib    yurishga  undaydi  va  odatlantirib  boradi. 

Bunda  esa  matnga  alohida  e’tibor  berish  lozim.  Unda  imlosi  qiyin  so‘zlar  bo‘lmasligi,  agar 

shunday  so‘zlar  uchrasa,  uni  o‘qituvchi  yozuv  taxtasiga  yozib  berishi  talab  etiladi.  Biroq  ular 

soni ikki-uchtadan oshmasligi kerak.  

 

Tekshirish  diktanti  quyidaicha  amalga  oshiriladi:  O‘quvchilarning  darsga  hozirligi 

ko‘zdan kechirilgach, o‘qituvchi o‘quvchilar diqqat-e’tiborini jalb qilgan holda, diktant matnini 

shoshmasdan  bir  bora  o‘qib  beradi.  Matndagi  gaplarning  ohangiga  rioya  qilib  o‘qish,  tinish 

belgilarini  to‘g‘ri  qo‘yishga  ,  matnning  mazmuni  va  tarbiyaviy  ahamiyatini  bolalar  ongiga 

singdirishga  yordam  beradi.Ba’zan  ovozni  baland  yoki  pasaytirib,  hatto  shivirlab  o‘qib  berish 

ham mumkin.Bu o‘quvchilarga biroz bo‘lsa-da, yordam beradi. 

 

 

O‘qituvchi matndagi ma’nosi yoki imlosi qiyin so‘zlarni yozuv taxtasiga yozib, talaffuzi 

va imlosini qisqa izohlaydi. Keyin o‘qituvchi  yozuv taxtasiga, o‘quvchilar esa   o‘z daftarlariga 

sana,ish  turi  (tekshirish  diktanti)  va  sarlavhani  tartib  bilan,har  birini  xat-  boshidan 

yozadilar.Shundan so‘ng matn aytib turiladi. O‘qituvchi sodda yig‘iq gaplarni butunicha, sodda 

yoyiq  gaplarni  so‘z  birikmasiga  va  qo‘shma  gaplarni  sodda  gaplarga  bo‘lib  aytib  turadi.Shuni 

ta’kidlash  zarurki,  so‘zni  bo‘g‘inlab  yoki  so‘zma-so‘z  aytish  yaramaydi.  Har  bir  gap  yoki  so‘z 

birikmasi  ko‘pi  bilan  uch  marta  takrorlanishi  lozim.  Aytish  sur’ati  shu  sinf  o‘quvchilarining 

gaplarni yozib ulgurishlarini hisobga olgan holda bo‘lishi kerak. 

 

Tekshirish  diktanti  yozib  bo‘lingach,  o‘quvchilar  diqqatini  jalb  etib,  o‘qituvchi  matnni 

sekinroq  sur’at  bilan  yana  bir  marta  o‘qib  turadi.O‘quvchi  o‘z  xatosini  topsa,  uni  to‘g‘rilashga 

---

yoki  tushirib  qoldirgan  so‘zni  yozishga  imkon  beradi.  O‘quvchilar  o‘z  yozuvlarini  mustaqil 

ravishda  tekshirishlari  uchun  matn  o‘qib  bo‘lingach,  biroz    vaqt  (2-3  daqiqa)  beriladi.  Bu  vaqt 

ichida    o‘quvchilar  o‘z  ishlarini  tekshiradilar,xatolarini  topadilar,  to‘g‘rilaydilar.O‘qituvchi  esa 

o‘quvchilarning  har  birini  diqqat  bilan  kuzatib,  ularning  e’tiborini  diktant  matnidan  boshqa 

narsalarga bo‘linmasligiga ahamiyat beradi. 

 

O‘quvchilar  o‘rtoqlari  ishini    ko‘rishga  ,  u  yoki  bu  so‘zni  ular  qanday  yozganlarini 

bilishga  qiziqadilar,ba’zan  o‘rtog‘i  ishini  ko‘rib,o‘zining  to‘g‘ri  yozgan  so‘zini  o‘zgartirish  

hollari ham uchraydi. O‘qituvchi buning oldini olish uchun o‘quvchilarni ziyraklik bilan kuzatib 

turishi ,  ularning bunday ishlarga chalg‘ishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim. 

 

O‘quvchilar  imlo  va  tinish  belgilarga  oid  qoidalarni  qay  darajada  o‘zlashtirganliklarini, 

ulardan  amaliy  foydalana  olishlarini  ,ko‘nikmalarini  sinash  bilan  birga  grammatik  mavzularni 

ongli  o‘zlashtirishlarini  tekshirish  maqsadida  grammatik  topshiriqli  tekshirish  diktanti  ham 

o‘tkaziladi. 

 

Grammatik    topshiriq    darsdan  oldin  yozuv  taxtasiga  yozib,  parda  bilan  to‘sib  qo‘yiladi 

(ko‘chma  yozuv  taxtasi  yoki  katta  qog‘ozga  yozib  foydalansa  ham  bo‘ladi).  O‘quvchilar 

tekshirish diktanti matnini  yozib bo‘lgach, o‘rganilgan mavzular  yuzasidan berilgan  grammatik 

topshiriqlarni  bajaradilar  (grammatik  topshiriqni  o‘quvchilar  daftarlariga  yozmaydilar).  

Grammatik topshiriqlar quyidagi mazmunda bo‘lishi mumkin: bir gapda qatnashgan so‘zlardagi 

unli yoki undosh harflarning tagiga chizish; berilgan so‘zlarni bo‘g‘in ko‘chirish qoidasiga ko‘ra 

bo‘laklarga  ajratib,  chiziqcha  bilan  yozish;  talaffuzida  va  yozilishida  farq  qilgan  undoshlarni 

aniqlab tagiga chizish; talaffuzda tushib qoladigan undoshlarni tagiga chizish; gaplarning (gaplar 

aniq ko‘rsatiladi) ega va kesimini aniqlab, eganing tagiga bir, kesimning tagiga ikki to‘g‘i chiziq 

chizish;  bir  gapdagi  so‘zlarning  o‘zak  va  qo‘shimchalarini  aniqlab,  chiziqlar  bilan  belgilab 

(o‘zak – ish, so‘z yasovchi qo‘shimcha – ish+la; so‘z o‘gartiruvchi qo‘shimcha – ish+dan kabi) 

ko‘rsatiladi,  sifatlarni  aniqlab,  tagiga  to‘lqinli  chiziq  chizish,  matndagi  bo‘lishsiz  fe’llarning  

tagiga ikki to‘g‘ri chiziq chizish, matndagi biror so‘zga (so‘z aniq ko‘rsatiladi) o‘zakdosh so‘zlar 

tanlash;  ikki  yoki  uch  gapdagi  (gaplar  aniq  ko‘rsatiladi)  ega,  kesim  va  ikkinchi  darajali 

bo‘laklarni  aniqlab,  eganing  tagiga  bir,  kesimning  tagiga    ikki  to‘g‘ri  chiziq,  ikkinchi  darajali 

bo‘laklarning tagiga to‘lqinli chiziq chizish; kelishiklar bilan turlangan otlarni aniqlab, kelishik 

nomini yozish; egalik qo‘shimchasi tagiga chizish                                               

va  ustiga  shaxs-sonini  yozish;  matndagi  kishilik  olmoshlarining  tagiga  chizib,  ustiga  shaxs  – 

sonini yozish; shaxs – son bilan tuslangan fe’llarni aniqlab, shaxsi, soni, zamonini yozish.  

 

Grammatik topshiriqli diktantda shu sinf o‘quvchilarining  eshitib yozish sur’atini hamda 

berilgan grammatik toshiriqni bajarishga sarflanadigan o‘rtacha vaqtni hisobga olgan holda matn 

---

tanlanadi va grammatik topshiriq beriladi; o‘quvchi 45 daqiqalik bir darsda matnni eshitib yozish 

va berilgan grammatik topshiriqni bajarishi lozim.     

 

O‘quvchilarga diktantni yozdirgandan so‘ng uni tekshirish, baholash va navbatdagi yozuv 

darsida uni tahlil qilish muhim ta’lim-tarbiyaviy  ahamiyatga ega. Chunki o‘quvchilar diktantni 

yozganlaridan  keyin  yo‘l  qo‘ygan  kamchiliklari  va  olgan  baholarini  bilishga  qiziqadilar. 

Tekshirilgan  diktantni  belgilangan  vaqtda  tahlil  qilish  bilan  o‘quvchilarning  ana  shu  istaklari 

qondiriladi. Bundan tashqari diktantda yo‘l qo‘ygan xatolarini takrorlashning oldini oladi.  

 

O‘quvchilarning barcha  turdagi  yozma ishlarini tekshirishda imlo va tinish belgilaridagi 

xatolar bilan bir qatorda husnixatiga ham e’tibor beriladi.  

 

1-2 – sinflarda o‘quvchi xato  yozgan so‘zni chizib, to‘g‘risini ustiga  yozib ko‘rsatiladi. 

Tinish belgilari ham shu tartibda to‘g‘rilanadi.  

 

3-4  –  sinflarda  o‘quvchi  xato  yozgan  so‘zining  tagiga  chizib  qo‘yilishi  kifoya.  Tinish 

belgilari qo‘yilmagan bo‘lsa, qo‘yiladi, xato qo‘yilgan bo‘lsa, tuzatiladi.  

 

O‘quvchilar yozma ishini baholashda quyidagi me’yorlardan foydalanish mumkin.  

     Agar o‘quvchi xatosiz, chiroyli yozib, ongli bajargan bo‘lsa,  ,,5“ baho qo‘yiladi.  

     Agar o‘quvchi yozma ish va qo‘shimcha topshiriqlarning to‘rtdan uch qismini to‘g‘ri va ongli 

bajarsa,    ,,4“  baho qo‘yiladi.  

     Agar  o‘quvchi  yozishi  va  bajarishi  kerak  bo‘lgan  ishning  yarmidan    ko‘prog‘ini  to‘g‘ri 

bajarsa,   ,,3“ baho qo‘yiladi.  

     Agar  o‘quvchi  yozishi  va  bajarishi  kerak  bo‘lgan  ishning  yarmini  to‘g‘ri  va  ongli  bajara 

olmasa, bunday o‘quvchilar bilan o‘qituvchi yakka tartibda ish olib boradi.  

 

Tekshiruv diktanti uchun baho me’yori alohida belgilanadi. 

     1  –  sinf  o‘quvchilarining  ishlariga  baho  qo‘yilmaydi.  Ishdagi  xatolar  miqdoriga  qarab 

,,qoniqarli“yoki,,qoniqarsiz“ deb og‘zaki baholanadi.Keyin ishdagi xatolar aniq ko‘rsatiladi.  

  

2-4 – sinf o‘quvchilarining ishlari quyidagicha baholanadi: 

        Agar  o‘quvchi  diktantni  to‘g‘ri  va  chiroyli  yozgan,  tuizatishlarga  yo‘l  qo‘ymagan  bo‘lsa, 

faqat ayrim harf shakllarini buzib tuzatgan bo‘lsa,  ,,5“  baho  qo‘yiladi.  

     Agar  o‘quvchi  diktantda  2  ta  imlo    va  1  ta  tinish  belgilarida  xatoga  yo‘l  qo‘ygan  bo‘lsa, 

shuningdek ayrim harf shakllarini buzgan yoki buzib tuzatgan bo‘lsa,  ,,4“ baho qo‘yiladi.  

      Agar o‘quvchi diktantida:  a) 3 ta imlo va 2-3 ta tinish belgilarida;  b) 4 ta imlo va 2 ta tinish 

belgilarida; d) 5 ta imlo va 1 ta tinish belgilarida xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, yozuv sifati talabga 

javob bermasa va tuzatishlar bo‘lsa,  ,,3“  baho qo‘yiladi.  

 

Diktantda  quyidagi  xatolar hisobga  olinadi: 

---

   So‘zda  bo‘g‘in  yoki  harfni  tushirib  qoldirsa,  bo‘g‘in  yoki  harfni  qo‘shib  yozsa;  so‘zni 

ma’nodosh bo‘lgan boshqa so‘z bilan almashlab yozsa, shuningdek, harf shakllarini buzib yozsa 

ham xato sanaladi.  

 

Diktantda  quyidagi  xatolar hisobga  olinmaydi: 

   a) o‘quvchilarga o‘rgatilmagan  qoidalar  yuzasidan  qilingan xatolar; 

   b) gap oxirida nuqta qo‘yilmagan bo‘lsa-yu, keyingi gapni bosh harf bilan yozsa; 

   d) gap ma’nosini buzmagan holda biror so‘zni boshqa so‘z  bilan  almashlab yozsa; 

   e) qo‘pol  hisoblanmagan quyidagi xatolar:  

 

a) biror harfni takror yozsa (masalan, ,,yozuv taxtasi “ kabi )                                        

 

b) bo‘g‘in ko‘chirishda: so‘zning bir qismini birinchi qatorda yozsa-yu, ikkinchi qismini 

unutgan bo‘lsa; 

 

d) gapdagi so‘zlardan biri takror yozilgan bo‘lsa. 

 

O‘quvchilar ishini tekshirish va baholashda to‘g‘ri yo‘l tuta bilish lozim.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

                                   Xulosa 

      “Imloviy    savodxonlikni    oshirishda    ta’limiy    diktantlar”    mаvzusini  ishlash  jarayonida 

quyidagi xulosalarga kelindi: 

 

1.      O‘quvchilarning    diktant    yozishdagi    savodxonligi  o‘rganiladi.  Bunda    o‘rganilgan  

imlo  va grammatik  qoidalarni  qay  darajada  qo‘llayotganliklari  bilinadi. 

          2. O‘quvchilar  bilimiga  doir  nazariy  kamchiliklar  bilan bog‘liq  bo‘lgan o‘zlashtirish  

darajasi  aniqlanadi.  

 

3. O‘quvchilar  bilim  darajasini  aniqlashdagi bu  har ikkala  imkoniyat  kelgusi ishlarni  

rejalashtirishda va  xatolarni tuzatishda  o‘qituvchiga  qo‘l keladi.  

 

4. O‘quvchilar imlo va tinish belgilarga oid qoidalarni qay darajada o‘zlashtirganliklarini, 

ulardan  amaliy  foydalana  olishlarini,  ko‘nikmalarini  sinash  bilan  birga  grammatik  mavzularni 

ongli  o‘zlashtirishlarini  tekshirish  maqsadida  grammatik  topshiriqli  tekshirish  diktanti  ham 

o‘tkazilishi zarur. 

 

5.    O‘quvchilarga  diktantni  yozdirgandan  so‘ng  uni  tekshirish,  baholash  va  navbatdagi 

yozuv  darsida  uni  tahlil  qilish  muhim  ta’lim-tarbiyaviy    ahamiyatga  ega.  Chunki  o‘quvchilar 

diktantni  yozganlaridan  keyin  yo‘l  qo‘ygan  kamchiliklari  va  olgan  baholarini  bilishga 

qiziqadilar. Tekshirilgan diktantni belgilangan vaqtda tahlil qilish bilan o‘quvchilarning ana shu 

istaklari  qondiriladi.  Bundan  tashqari  diktantda  yo‘l  qo‘ygan  xatolarini  takrorlashning  oldini 

oladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---