Microsoft Word экология мар матн лотин rtf

Tang ekovaziyat Quyi Amudaryo, Xorazm viloyati va 
Qoraqaolpog‘istonning katta qismini egallaydi. Bu ekovaziyatda 
buzilgan geotizimlar tiklanmaydigan xususiyatlarga ega bo‘lgan. 

---

102 
O‘zbekistondagi yana bir ekologik tanglik, shaharlar havosining ancha 
og‘irlashganligidir. Hozirgi kunda O‘zbekistonda 121 shahar, 113 ta 
shaharcha va 14 ming ta qishloq bor. Shulardan 31 ta shaharlar 
havosining ifloslik darajasi talab qilingan me’yorlardan ortiqdir. Bu 
shaharlardagi ishlab chiqarish zavodlari, korxonalaridagi asbob-anjomlar 
eskirgan, havoga chiqarilayotgan chiqindi gazlarni tozalovchi uskunalar 
talabga javob bermaydi. Ikkinchidan shaharlarni ko‘kalamzorlashtirish 
o‘ta sust kechmoqda. 
Xalqaro sog‘liqni saqlash markazining ma’lumotlari bo‘yicha 
atmosferani ifloslaydigan asosiy manbaalarning 40% i yonilg‘i-
energetikaga, 13,3% i avtomobillarga to‘g‘ri keladi. Sanoat manbaalari 
140 xildan ziyod zaharli gazlarni havoga chiqaradi. Insonda uchrayotgan 
rak kasalligining 60-90% i ifloslangan havoda yuz beradi. Aniqlanganki, 
rak kasallikdan o‘lish qishloqlarga nisbatan shaharlarda 2 %ga ko‘p. 
Havoda is gazi (SO
2
) 0,07% bo‘lsa organizmlar halok bo‘ladi. Reaktiv 
samalyot Amerikadan Yevropagacha 8 soatda 50- 75t kislorod yoqadi, 
50-75 t kislorodni 8 soatda 50 ming ga o‘rmonzor ishlab chiqaradi. 
Shahardagi 1 ga ko‘kalamzor 2000 kishiga yetadigan erkin 
kislorod chiqaradi. Xuddi 1ga yerdagi o‘simliklar shaharda 7 tonna 
changni yutadi. Shahardagi xiyobonlar, daraxtlar shovqinning 70% ini 
yutadi va hakazo. Shaharlarimiz atmosferasini tozalash uchun birinchi 
navbatda qayd qilinganlarni mukammal tahlil qilib birinchi navbatda 
ko‘kalamzorlashtirish ishlariga o‘ta jiddiy e’tibor berishimiz, bu masala 
hukumat miqyosida yechiladigan muammo darajasida bo‘lishi lozim.
Respublikamizdagi yana bir ekologik muammo aholini ichimlik 
suvi bilan ta’minlash masalasidir. Ayniqsa quruq iqlimni cho‘l mintaqasi 
aholisi ichimlik suvi yetishmasligidan hozirgacha juda ko‘p azob 
chekmoqda. Bu holat ko‘plab shaharlarda ham hanuz, davom etmoqda. 
Hozirda Respublikamizdagi 3 ta –Toshkent, Navoiy, Uchquduq va 
Zarafshon shaharlaridagi yashayotgan aholi ichimlik suvi bilan halqaro 
me’yorlar darajasida ta’minlangan xolos. Aholining turmush darajasini 
belgilovchi ichimlik suvi bilan to‘liq ta’minlash ham davlat miqyosidagi 
yechimini topadigan masala darajasida bo‘lishi kerak. 
Mamlakatimizdagi yana bir ekologik tanglik Surxondaryo 
viloyatidagi ahvoldir. Tojikistondagi alyuminiy zavodi sobiq ittifoq 
davlatiga 
alyuminiy 
mahsulotlarini 
yetkazib 
beruvchi 
qudratli 
zavodlardan edi. Bu zavoddan chiqayotgan chiqindilar, havoni 
zaharlayotgan zaharli gazlar, quruq subtropik iqlimga ega bo‘lgan 
janubiy Surxondaryo hududlari tabiatni butunlay abgor qilib, aholi 

---

103 
sog‘ligiga sezilarli darajada zarar yetkazmoqda. Yaqinda bu zavod 
Rossiya homiyligida alyumin ishlab chiqarish quvvatini yiliga 200 ming 
tonnaga oshirish rejasini qabul qildi. Surxandaryo viloyatidagi kelgusi 
ekologik holat o‘ta og‘ir vaziyatga tushib qolish xavfi yana kuchaydi. 
Hozirgi ma’lumotlar bo‘yicha Surxandaryo janubidagi bog‘dorchilik 
tumanlari alyuminiy zavodining zaharli chiqindilaridan katta zarar 
ko‘rmoqda. Vohadagi anorzorlardan sifatli hosil olish butunlay izdan 
chiqdi. Mevali daraxtlarning yoppasiga qurib qolish oddiy hol 
bo‘lmoqda. Chorva mollarining tishi 2-3 yoshligidan to‘kilib borayapti. 
Eng dahshatlisi shundaki yosh-kelin kuyovlarda bepushtlikning yildan-
yilga ko‘payib borayotganligiga sabab ham zavoddan chiqayotgan va 
vahoga tarqalayotgan og‘ir metal chiqindilari ekanligi tibbiyotda rasman 
qayd qilindi. 
Falokatli ekovaziyat Orolbo‘yida, Qoraqalpog‘istonning Mo‘ynoq 
to‘mani va butun Orol dengizi akvatoriyasiga mansub. Bu yerlarda 
geotizimlarning buzilishi va tiklanmaydigan tabiiy va ekologik 
jarayonlar kuchayib ketdi. Shu o‘rinda afsus bilan ta’kidlash joizki 
sayyoramizning biror tabiiy mintaqasida yoki biror davlatda bunday 
ekologik holat ro‘y bergan emas. Orol dengizining fojiasini Yerning 
«o‘pkasi» deb nomlangan Amazonka daryosi havzalaridagi tropik 
o‘rmonlarning kesilib borayotganligiga tenglashtirmoqda. Lekin 
Amazonka daryosi havzasidagi o‘rmonlarni ko‘p yillar davomida qayta 
tiklash mumkin.
Suv balansi butunlay buzilgan Markaziy Osiyodagi Orol dengizini 
qayta tiklashning biron-bir aniq loyihasi hozirgacha yo‘q. Orol dengizini 
Markaziy Osiyo xalqlarining o‘ta birdamligi va halqaro hamjamiyati 
kuchli ma’naviy, moliyaviy qo‘llab-quvvatlashi bilangina asl holiga 
qaytishi mumkin. Atmosfera suvining aylanma harakatidagi tenglikni va 
moddalar aylanishning saqlanish qonunini nazarda tutsak Orol 
havzasidagi, umuman Markaziy Osiyo havzasidagi suv planimizning 
biror bir togmoniga yoki okeanlarga oqib ketgan emas.
Shu o‘rinda quyidagi fikrlarni ham keltirish o‘rinli deb 
hisoblaymiz. Biosfera-ancha yengil ta’sirda jarohatlanadigan yer 
qobig‘idir. Uning muvozanati buzilsa ko‘m-ko‘k tabiiy bog‘lari 
birdaniga cho‘lga aylanadi. Markaziy Osiyoning iqlimini yumshatib 
turvchi Orol dengizi bilan shunday holat yuz berdi. Dunyoning eng yirik 
34 ta daryolaridan bo‘lgan Amudaryo va Sirdaryo suvlari Orolga yetib 
bormayapti.Orol fojiasi o‘z uyiga yashash makoniga o‘ta befarqlik bilan 
qaragan Markaziy Osiyodagi xalqlarning qo‘li bilan amalga oshiriladi. 

---

104 
Ta’kidlaganimizdek bu dunyoviy ekologik halokat bo‘yicha ikkinchi 
o‘rinda turadi. (Amazonka havzasidagi qirqilgan o‘rmonlardan keyin). 
Dengizning qurib borishi holokatiga tenglashtirilganligi quruq, vahimali 
shov-shuv emas. Orol fojiasi inson bilan tabiat o‘rtasidagi dahshatli 
qarama-qarshilikga ko‘rinarli misoldir. 
Suvdan bo‘shagan joylar maydoni -3 million gektar. Bu yerlar 
hayosiz, oppoq tuz bilan qoplangan, maydon kattarmoqda. Orol bo‘yida 
sho‘r 
changli 
bo‘ronlar 
kuchaymoqda. 
Markaziy 
Osiyo 
Gidrometeoxizmatning ma’lumotlari bo‘yicha har yili shamol 72 mln. 
tonna tuzni havoga ko‘tarmoqda. Bu zaharli chang janub yo‘nalishida 
500 km gacha, sharq yo‘nalishida Toshkent yaqinidagi Yangiyo‘l 
tumanlarigacha sochilmoqda. Shunday tuz changlar Tyanshan va Pomir 
tog‘larida ham to‘planmoqda. Amudaryo va Sirdaryo shu tog‘lardan, 
boshlanadi. Bu daryolar suvidan Markaziy Osiyo xalqlari suv ichadi.
Qayd qilinganlardan xulosa qilsak kelajakda bizlarni qanchalik 
ko‘ngilsiz voqealar kutayotganligini tasavvur qilish qiyin emas. Orol 
dengizining mashhur tadqiqotchisi bo‘lgan akademik A.S. Berg XX asr 
boshlarida yozgan «Orol dengizi» kitobida dengizning qurishi natijasida 
hosil bo‘lgan tuzlar Pomirgacha boradi, bu halokatdir degandi. Bashorat 
to‘g‘ri chiqdi. Halokat boshlandi.