Microsoft Word doc

Xavfsizlik keng ma’noli tushuncha bulib, birinchidan, u nafakat inson (shaxs emas, chunki u anik bir individga tegishli), jamiyat yoki davlat, balki tabiat va uning elementlari nuktai nazaridan xam karalishi mumkin. Chunki ekologiya nafakat insonlar, balki barcha tirik organizmlar (usimlik va xayvonot dunyosi, mikroorganizmlar), ya’ni tabiat unsurlari urtasidagi va ularning tabiiy atrof - muxit bilan buladigan munosabatlarini urganadi. Vaxolanki, xavfsizlik tushunchasi «bexatar yashash darajasi»ni ifoda etar ekan, u ma’lum ma’noda xar kanday tabiat unsurlarining xam bexatar yashashi nauktai nazaridan karalishi lozim. Chunki, xozirgi kunga kelib mu’ayyan tabiat unsurlarining bexatar yashashi, ularning mavjudligi bevosita yoki bilvosita tarzda insoniyatga boFlik bulib koldi. Tabiat unsurlarining uzaro a’lokasi natijasida yuzaga keluvchi xar kanday jarayon yoki xodisa tabiiy jarayon xisoblanib, tabiatdagi muayyan tabiiy tanlanish boskichida turadi. Ammo, tabiatdagi ayrim jarayonlar, masalan, chigirtkalarning son jixatidan kupayib ketishi va ularning usimlik dunyosi bilan buladigan munosabatlari, albatta, inson xavfsizligiga ta’sir etadi. Bu, ilgarilari (insoniyatning tabiatga ta’siri kam yoki deyarli bulmagan vaktlarda) xam uchrab turgan tabiiy jarayon xisoblanib, organizmlar ozuka maydonining insoniyat tomonidan kiskarishi evaziga tezlashdi. Tabiatning esa insondan xavflirok unsuri yuk. Umumiy ekologiya nuktai nazardan karaganda barcha tirik organizmlarning turli xavf- xatardan saklanganlik darajasi ekoturizmning maksadiga mosdir.
Ikkinchidan, xavfsizlik nafakat texnogen yoki tabiiy favkulodda xolatlar va jarayonlardan organizmlarning saklanganlik darajasi, balki u kuzga kurinmas xamda bilvosita ta’sir etuvchi xodisa va jarayonlar orkali yuzaga kelishi xam mumkin. Masalan, issikxona samarasi (buFxonaviy ta’sir) tufayli iklimning sekin-astalik bilan isib borishi va uning natijasida chullanish jarayonining yuzaga kelishi. Okibatda chullangan yerlarda usimlik va xayvonot dunyosining tur va xil jixatidan kamayishi, ya’ni biologik xilma-xillikning inkirozi xamda insonlar uchun nokulay ekologik sharoitlarni yuzaga kelishi. Albatta, bunday xavfsizlik ekologik xarakterdagi (xususiyatli) xavfsizlikka kiradi. Lekin u ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy, madaniy-ma’rifiy va shu kabi xususiyatlarga xam ega bulishi mumkin. Bizningcha «xavfsizlik» tushunchasini aloxida ibora sifatida muayyan fanda ishlatishni urinli emas. Xavfsizlik xarakteriga karab uning kushimcha, tuldiruvchi va aniklovchi suz yoki suz birikmalari bilan ishlatilishi maksadga muvofik.
Turistik marshrutlar kishilarning uzga joylardagi xatti- xarakatlari bilan bevosita boFlik bulgani uchun xam ma’lum bir darajada kuzda tutilmagan vokea va xodisalarni keltirib chikarishi mumkin. Ushbu turistik xavfsizlik uning turlariga karab turlicha kurinishda, shaklda va darajada namoyon buladi. Masalan shaxarlarda tarixiy-madaniy obidalarga sayoxat kilishda yul-transport xalokatlari, jamoatchilik tartibining buzilishi, ozik-ovkat yoki ovkatlanishga oid turistik xavflilik kurinishlari namoyon bulsa, ekologik turizmda - sel kelishi, kor kuchishi, tosh kulashi, suv toshishi, urmonlarga ut ketishi, okeanlardagi sunami, yirtkich xayvonlarning tishlashi yoki zaxarli ilonlarning yoki xashorotlarning chakishi kabi tabiiy, tabiiy-antropogen xodisa va jarayonlar xavf-xatar tuFdirishi mumkin. Shuning uchun xam turistik xavfsizlik xar bir turizm turiga karab aloxida ilmiy va amaliy faoliyat mavzusi xisoblanadi.
Ekologik xavfsizlik tushunchasi turli olimlar tomonidan turlicha izoxlanadi. Ularning ayrimlarida tushuncha moxiyati tulik ochib berilsa, ayrimlarida munozaralarga sabab buluvchi fikrlar xam uchraydi. Masalan, buyuk rus ekologi N.F. Reymers (1990) ekologik xavfsizlikka ikki xil yondashgan:

1. 
   tabiat obyektlari, aloxida inson va insoniyatning bevosita yoki bilvosita xayotiy muxim elementlarining zararlanishlariga (yoki bu zararlanishdan keladigan xavflarga) olib kelmaydigan faoliyat, vaziyat va jarayonlar uYFunligi;
   
2. 
   Yer kurrasi va uning turli mintakalarida insoniyatning tabiiy, iktisodiy-ijtimoiy, texnogen va siyosiy tayyorgarligi (jiddiy bulmagan talofatlarga moslashishi) darajasida ekologik muvozanatni ta’minlovchi vaziyat, jarayon va faoliyatlar majmuasi. T.Tillyayev esa ekologik xavfsizlik- shaxs, axoli, sanoat va tabiat obyektlarini tashki ta’sirdan ximoyalanganlik darajasidir, deb izoxlaydi.
   

Bizning fikrimizcha, ekologik xavfsizlik - organizmlar va ularning yashash muuitini tabiiy va antropogen omillar ta’siri tufayli turli misyosda va tezlikda yuzaga keluvchi salbiy uolatlardan saslanganlik darajasi. Mazkur tushunchada xam ekologiyaga (organizmlar va ularning yashash muxiti), xam xavfsizlikka (salbiy xolatlardan saklanganlik darajasi) tegishli bulgan iboralar ifodalangan.
Ekologik xavfsizlikdan kelib chikkan xolda, ekoturistik xavfsizlik tushunchasiga izox berishga xarakat kilamiz. Agarda ekologik xavfsizlik tushunchasiga ekoturizm nustai nazardan yondoshsak, unda bevosita ekoturizmning tadkikot obyekti va predmetiga oid tomonlarini ajratib olishimiz kerak buladi. Ma’lumki ekoturizmning predmeti va obyekti - sayoxat uyushtirish mumkin bulgan atrof tabiiy muxit elementlari yoki ularning komplekslari (ekotizimlar).
Bu urinda xavfsizlikni tabiatga va unga sayoxat kilayotgan insonlarga nisbatan xam ishlatish mumkin.Bu yerda ikki suz - "ekologiya" va "turizm" suzlarining "omixtasidan" xosil bulayotgan suzlar birligi orkali biz xavfsizlikka izox berib utishimiz darkor. Agarda xavfsizlikka biz ekologik nuktai nazardan yondoshadigan bulsak, unda fakatgina tabiiy atrof

• 
  muxit unsurlarining xavfsiligi tuFrisida gap ketadi va natijada ekologik xavfsizlikning kaytarilishi bulib koladi. Agarda biz fakatgina sayoxatchining xavfsizligi nuktai nazardan ushbu masalaga yondoshadigan bulsak, unda fakatgina turistik xavfsizlikka duch kelib kolamiz. Shuning
  

s S *_» 55
uchun xam bu yerda mu’tadil xolatni yuzaga keltirishimiz darkor. Ekoturistik xavfsizlikda sayoxatchilar xam, tabiiy atrof - muxit elementlari xam zarar kurmasliklari kerak. Real xolatda buning tulik iloji yuk. Chunki xar kanday inson xarakatining ozmi - kupmi tabiatga zarari tegadi, va aksincha, insonlarning tabiat kuyniga sayoxatlari mobaynida muayyan darajada ular uchun nokulay va xavfli sharoitlarni keltirib chikaradi. Shuning uchun xam ekoturizmni rejalashtirish, uyushtirish, olib borish va xulosalash davomida tabiat va insonlarning bexatarligi, ya’ni xavfsizligi inobatga olinadi.
Shunday kilib ekoturistik xavfsizlik - ekoturistik sayouatni rejalashtirish boshsarish va yakunlash davomida kuzda tutiladigan uamda amalda realizasiya silinadigan atrof tabiiy muuit va sayouatchilarning tabiiy uamda antropogen omillar ta’sirida yuzaga kelishi mumkin bulgan salbiy uolatlardan saslanganlik darajasi.
Ekologik xavfli vaziyatlar ekoturizmda, u antropogen, tabiiy, texnogen yoki boshka omillar natijasida yuzaga kelishidan kat’i nazar, sodir etilishi va rivojlanishi uchun Yerning geografik koboti makon vazifasini utaydi. Bundan tashkari ekoturlarni tanlashda landshaftlarning inson ta’siriga barkarorligini aniklash va tadkik kilish xam muxim axamiyat kasb etadi. Chunki turli landshaftlar ekoturizmda sodir etiladigan antropogen ta’sirni turlicha kabul kilishi isbot talab etmaydigan aksiomadir. Bir xil sayyoxlik jarayoni, tundra va chala-chullarda tabiiy atrof - muxitni turlicha ifloslaydi.
Endilikda ekoturizm «ochilgan va baxolangan» tabiiy obyektlarni saklab kolish, ya’ni muxofazalash va undan okilona foydalanishni makbullashtirish masalalarini tabiat konunlari bilan uYFunlashgan xolda olib borish lozim»ligini yana bir bor ta’kidlamokchimiz (Nigmatov, 2004).
Bu urinda ekologik tadkikotlarning axamiyati kattaligini e’tirof kilar ekanmiz, barcha tabiiy va ijtimoiy yoki aralash turdagi xodisa va jarayonlarni aynan tabiiy geografik majmualar doirasida yoki uning taksonomik birliklarida urganish talab etiladi. Zero antropogen ta’sir natijdasida kuchayayotgan chullashish, shurlanish, radioaktiv ifloslanish, ozon katlamining yemirilishi, okeanlarda planktonlarning yukolib borishi xech kanday ma’muriy chegarada emas, balki tabiiy geografik chegaralar mikyosida kechayotgan salbiy ekologik jarayon va xodisalardir.
Fikrimizcha ekoturistik xavfsizlikni tabiiy geografik komplekslar (chul, chala chul, dasht, past tof, urtacha balandlikdagi toF, baland tof kabi xududlar) doirasida urganish, xulosalash, baxolash, bashoratlash, boshkarish va turli xarakterdagi ijtimoiy mexanizmlarni yaratishda kuyidagilarni e’tiborga olish maksadga muvofik: