Microsoft Word doc

rasm. Ekoturistik obyektlar.

tizimlari va komplekslarini kayta tiklash, tabiat unsurlaridan okilona va samarali foydalanishga yunaltirishni urganish va tegishli xulosalar chikarish demakdir.
XX asrning 80-yillarida SSSR Xalkaro yoshlar turizm byurosi “Sputnik” ekoturizm predmeti - atrof muxitga minimal darajada ta’sir etish va sayyoxning ekologik madaniyatini shakllantirish, deb xisoblagan. Bunday amaliy faoliyat, tadkikot emas predmet sifatida karalgan.
G.S.Gujin, M.Yu.Belikov, Ye.V.Klimenko (1997) ekoturizmni tadkikot predmetini atrof muxitni muxofaza kilishga. karatilgan ilmiy bilish jarayoni deb bilganlar.
Xalkaro ekoturizm tashkiloti (TIES) Atrof muxitni muxofaza kilish va maxalliy axolining farovonligini saklash ekoturizm predmeti bula oladi deydi. Kanada atrof muxitni muxofaza kilish buyicha Maslaxat kengashi tabiatni urganish va maxalliy axolining xoxish-irodasini inobatga oluvchi ekoturizmni saklashga karatilgan tadkikot deydi. Ushbu fikrni V.V.Xrabavchenko (2003) xam ma’kullaydi. M.I.Yegorenko (2003) ekoturizm predmetiga ekoturistik obyektlarga ekologik ta’lim, tarFibot, tarbiya masalasiga karatilgan amaliy va ilmiy faoliyat deb karaydi. U ekoturizmni kuprok ukuv predmeti sifatida tadkik kilgan.
S.R.Yerdavletov (2000) turizmni geograf tomonidan tadkik kilinadigan bulsa, ularning bilish predmeti kuprok makonda yuz berayotgan turistik xodisa, vokea va jarayonlarga uz e’tiborlarini karatishlari lozim, deya ta’kidlaydi. Turizm predmetida, u kanday turlarga ajratilmasin, sayyoxlikning ijtimoiy, iktisodiy, tabiiy, texnik tomonlarini kuprok tadkik kilish kerak deydi. Turizm geografiyasi real tabiiy, iktisodiy, ijtimoiy xolatni inobatga olgan tarzda sayyoxlik xarakatini boshkarishning nazariy asoslarini ishlab chikishi lozim degan dunyokarashga biz geograf sifatida kushilma olmaymiz, chunki geografiya tadkikot obyektiga nisbatan nafakat makonan, balki davriy va majmuali yondashuvlarni xam tadkikot predmeti kilib oladi (A.Nigmatov,2006). Ulardan tashkari turizm geografiyasi predmeti fakatgina ilmiy asosini emas, balki amaliy jixatlarini xam urganishi lozim. U nafakat boshkaruv, balki baxolash, monitoring olib borish, tartibga solish, bashoratlash kabi boshkaruvga yordam beruvchi bilish jarayonini xam kamrab olsa foydadan xoli bulmaydi. Chunki ekologiya, geografiya singari davriylik xususiyatlarini uz tadkikot predmetiga kiritadi (D .L .Armand, 1973).
Ekoturizm ekologik ijtimoiy munosabatlardan biri ekan, ekoturizm predmetida turistlarning uch faoliyat turini tadkik kilishi va ularga amaliy kursatmalar berishi lozim:

• 
  atrof tabiiy muxitni muxofaza kilish;
  
• 
  tabiiy resurslardan okilona foydalanish;
  
• 
  buzilgan tabiat majmualari va tizimlarini kayta tiklash.
  

Bu uch tadkikot predmeti bir maksadni, ya’ni global, regional, milliy va maxalliy mikyosda ekologik xavfsizlik va barkaror rivojlanishni ta’minlashga e’tibor karatishni talab etadi. Ushbu aksioma ekologiyaning barcha soFalariga xos bulgan tadkikot predmetidir. Aks xolda ushbu inson faoliyati ekologik xarakterga ega bulmaydi.
Nazorat savollari

• 
  Ekoturizmning massadi nimadan iborat ?
  

*Ekologik xavfsizlikni ta’minlash uchun sanday vazifalarni bajarish lozim buladi?

• 
  Ekoturizmning obyekti sanday talablarga javob berishi lozim?
  
• 
  Ekoturizm obyektiga izou bering.
  
• 
  Ekoturizm predmeti nima?
  
• 
  Sanday ijtimoiy munosabatlar ekoturizm predmeti bula oladi ?
  

3. 
   Ekoturlarning tasniflanishi (klassifikasiyasi)
   

Fan uzi klassifikasiyadan (lotincha "classis" - daraja, tasnif), ya’ni darajalanish, tuFriroFi tasniflanishdan iboratdir, - degan edi buyuk rus kimyogari D.I.Mendeleyev. U bir turkum ichidagi narsa(obyekt)larning bir - biriga uxshashligiga va boshka turkimdagi narsalardan fark kilishiga karab, ularni turkumlarga ajratgan. Mendeleyev uz “Elementlarning davriy tizimi"da ularni atom OFirligi, kimyoviy sifatlari kabi kursatkichlariga karab joylashtirib chikkan.
Turizm obyekti, ulardan foydalanish usullari, sayyoxlarning yoshi, kasbi, kizikishi, salomatligi, marshrutlarining uzok yoki yakinligi, OFirligi va moddiy kiymatiga karab mutaxassislar turlicha tasniflash ishlarini olib borganlar. Zamonaviy turizmni tasniflashda,- deb ta’kidlaydi kozokistonlik olim S.R.Yerdavletov (2000), kuyidagi omillarga e’tibor karatishimiz lozim:

• 
  bush vaktning borligi va davomiyligi;
  

>sayoxatchilarning yoshi, jinsi, salomatligi, ma’naviy-madaniy rivojlanganligi, shaxsiy xoxish va moddiy tanlanganligi;

• 
  tabiiy sharoitning xilma-xilligi va mavsumiyligi;
  
• 
  xarakat kilish vositasining borligi va x k.
  

Turizmning maksadi, sharoiti, yunalishi va kulamiga karab ular shakl, sinf(klass), tur va kurinishlarga ajratiladi (Yerdavletov,). Jamiyatdagi funksiyasi va texnologiyasiga karab turizm soFlomlashtirish, dam olish, tabiiy, diniy, sport, davolash, bilish, urganish kabi insonlarning jismoniy va ma’naviy tiklanish xamda rivojlanish maksadlari uchun xizmat kiladi. Bu davlatning ijtimoiy soxadagi dolzarb masalalaridan biri va muxim ichki siyosatidir.
A.S.Soliyev va M.R.Usmonov (2005) Samarkand viloyati misolida turizmni ikki - ichki(maxalliy) va tashki(xalkaro) turga ajratadilar. Turlarni esa kasbiy, sport, soFlomlashtirish, soFlikni tiklash, diniy, tanishuv sayoxat kurinishlarini ajratadilar. Afsuski ular tabiiy yoki ekoturizmni mustakil turizm sifatida ajratmaydilar. Lekin tadkikotchilar turizmning geografik va ekologik jixatlariga aloxida urFu beradilar.
Turizm, xususan ekoturistik tasniflashdagi dunyo tajribasi bizlarga xam uziga xos tasniflash tizimini taklif kilishga. asos buldi.
S.P.Yerdavletov (2000) aytishicha, tasniflashni yagona iyerarxik boFliklikda, real ijtimoiy, iktisodiy, xukukiy, siyosiy, tabiiy, ekologik sharoitlarni inobatga olgan tarzda amalga oshirish maksadga muvofikdir.
Xar bir fanni yoki amaliy yunalishni tasniflash uta muxim ijtimoiy axamiyat kasb etadi. Chunki aynan tasniflash orkali xar kanday inson faoliyati biror mazmun va moxiyat kasb etadi. Ekoturizm xam bundan istisno emas. Odatda ekoturizmni uning turli kursatkichlariga karab tasniflash amalga oshiriladi. Masalan ekoturizm ekoturlarda katnashuvchi sayyoxlarning ijtimoiy xolati yoki yoshi, ekologik sayyoxlikning davomiyligi yoki mavsumiyligi, sayyoxatchilarning kayerdan kelganligi, maksadi yoki ekologik ongi va madaniyati kabi unlab kursatgichlar asosida tasniflanishi mumkin. Ekoturistik tasniflashda kaysi bir tasniflash omili yoki kursatkichining olinishi tasniflovchining maksadi va vazifasi, kasbiy maxorati, bilim darajasi, ijtimoiy-iktisoidiy imkoniyatidan kelib chikkan tarzda amalga oshiriladi.
Kuriklanadigan yovvoyi tabiat chegarasidagi ekoturlar davlatning aloxida e’tibori bilan muxofaza etiladigan tabiiy xududlarni inobatga oladi. Yangi taxrirdagi, 2004 yilda kabul kilingan “Muxofaza etiladigan tabiiy xududlar tuFrisida”gi Uzbekiston Respublikasi Konuniga muvofik ularga - milliy boFlar, kurikxonalar, buyurtma kurikxonalar, rezervatlar, ekologik markazlar, suvlarni muxofaza etish zonalari, aloxida bir uziga xos kurinishga ega bulgan tabiat yodgorliklari (antika shakldagi toshlar, sharsharalar, ulkan daraxtlar, noyob nodir toshlar va x k.), noyob endemik tarzdagi landshaftlar kabi tabiiy xudud xamda tabiiy obyektlar kiritilgan. Xududlarni ikkiga bulib sinflarga ajartishning sababi muayyan turdagi xavonot dunyosi yashaydigan va oziklanadigan yoki usimlik dunyosi tarkalgan arealni saklab kolish maksadida bufer tegralari, ya’ni kuriklanadigan xududlarning atrofidagi tabiiy zonalar belgilanadi.
Mazkur xududlarni ifodalashda “yovvoyi” suzini ishlatish bizningcha urinli emas. Chunki, birinchidan, yovvoyi tabiat bulmaydi yoki uni shunday atash fanda kabul kilinmagan. TuFriroFi tabiiy xolda saklanib kolgan atrof muxit, xududlar yoki mintakalar deb atagan ma’kul. Ikkinchidan, sof xolda yovvoyi tabiat Arktikaning uta sovuk xududlarida xam, Amazonkaning kalin chakalakzorli urmonlarida xam deyarli saklanib kolmagan. Ular ozmi kupmi antropogen ta’sirga uchragan.
1-2 - sinfdagi ekoturizmga kuruklikdagi xududlar bilan bir katorda kuriklanadigan yoki kuriklanmaydigan suv akvatoriyalari xam kiradi. Umuman olganda, ekoturistik sinflarni ajratishda bu ekotur “Avstraliyacha” yoki “Shimoliy amerikacha” model deb ajratish odat tusiga kirib kolgan. Chunki ekoturistik sinflarninga chegarasini belgilab chikittt yoki ularda olib boriladigan ekoturlarning mazmun-moxiyati bevosita mintakaviy va maxalliy sharoitlardan kelib chikkan xolda amalga oshiriladi.
Madaniy landshaftlardagi ekoturlar saklanib kolgan tabiatdagisidan keskin fark kiladi. Ushbu sinfdagi sayyoxlik kupgina xollarda boshka turdagi turizm bilan birgalikda kushib olib boriladi. Kddimiy shaxar va uning atrofida tarixiy turizm bilan, kishlok xujaligi keng tarkalgan va rivojlangan xududlarda agroturizm bilan birgalikda olib boriladi (buni keyingi mavzularda yoritilgan Italiyadagi “Agroekoturizm” misolida kurib chikish mumkin). Bu sinfga turizmning ekologiyaga yunaltirilgan juda kup tarmoFini kiritish mumkin. Masalan «Italiyacha agroekoturizm” , “Nemischa samolyotdagi ekoturizm” modellarini aytib utish kifoya.
Madaniy landshaftlarni kupgina xollarda madaniylashtirilgan landshaftlar deb xam ataydilar. Turizm soxasidagi ta’limda uni oddiy va sodda kilib madaniy landshaftlar yoki xududlar deb atagan ma’kul. Chunki xududlar yoki landshaftlar yo madaniylashgan yoki madaniylashmagan buladi. Albatta, ularni madaniylashish darajasiga karab yana sinflarga yoki guruxlarga ajratish mumkin. Lekin bunday tasniflash sinfga nisbatan kuyirok taksonomik (tasniflash) darajada amalga oshiriladi.
Ekoturizmni kurinishlari buyicha klasslarga ajratishda ularning maksadi va sayoxat olib boriladigan obyektiga karab tasniflanadi. Ekoturlarni massadiga kura:

• 
  “Yovvoyi” yoki “madaniy ” tabiatni kuzatish va urganish (ekologik ta’lim va tarbiya elementlari bilan birga);
  
•