Microsoft Word dissertatsiya2017 — копия

Yasama  tuzilmali  antroponimlar.  Tarkibiga  soʻz  yasovchi  qoʻshimcha 

qoʻshish orqali yangi soʻz yasalgan atoqli otlar yasama.  

Qoʻshma  tuzilmali  antroponimlar.  Ot+ot,  sifat+ot,  son+ot  tipidagi  atoqli 

otlar  koʻp  uchraydi.  Sodda  tarkibli  nomlar-  atoqli  otlarni  tarkibiga  koʻra  tahlil 

qilish  usuli  ancha  keng  tarqalgan.  Ayniqsa,  bu  toponimlar,  antroponimlar, 

etnonimlar  tadqiqi  misolida  yaqqol  namoyon  boʻladi.  Atoqli  otlarning  tuzilishi 

deganda uning morfologik tarkibi nazarda tutiladi. Nomning morfemalardan, ya’ni 

lugʻaviy  asos  va  yasovchi  vosita  yoki  lugʻaviy  asos  va  yasovchi  vosita  yoki 

lugʻaviy asos va formantdan iborat tarkibi uning tuzilishini tashkil etadi. Nomlarni 

morfologik  jihatdan  tadqiq  qilish  atoqli  otlarning  bir  qator  oʻziga  xos  lisoniy 

xususiyatlarini  e’tiborga  olishni  taqozo  qiladi.  Garchi  soʻzning  morfologik 

tarkibini  belgilash  soʻz  va  morfemaning  munosabatlarini  belgilashdan  iborat 

boʻlsa, atoqli otlarning morfologik tarkibida bu jarayon ancha murakkabdir. Atoqli 

otlarning  koʻpchiligi  sinxron  planda  morfemalarga  ajralmaydi.  Ularning  aksariyat 

koʻpchiligi  tarixiy  taraqqiyot  jarayonida  har  xil  fonetik  va  tarkibiy  jihatdan 

oʻzgarishga  uchragan.  Hozirgi  davrda  tarkibiga  koʻra  boʻlinmas  deb  qaraladigan 

nomlar  diaxron  tahlil  jarayonida  butunlay  teskari  natija  berishi  ham  mumkin. 

Shunday ekan, bu borada tarixiy morfologik tadqiqotlar samarasini ham e’tibordan 

qoldirmaslik  lozim.  Nomlarni  tarkibiga  koʻra  tadqiq  qilish  jarayonida  bu  xildagi 

oʻziga  xosliklarni  e’tibordan  chetda  qoldirmaslik  kerak.  Sodda  tarkibli  nomlar 

tarkibiga koʻra birgina lugʻaviy asosdan iborat boʻlgan birliklardir: Avaz, Avgʻon, 

---

83 

 

Araz,  Bonu,Ganja,  Dovud,  Jayhun,  Zuhro,  Iso,  Idris,  Koʻfa,  Layli,  Mori,  Musna, 

Navfal,  Nayman,  Ovshar,  Orzu,  Palang,  Rustam,  Ravshan.  Qoʻshma  tarkibli 

nomlar- birdan ortiq lugʻaviy asoslardan hosil boʻladi. Ularning tarkibida nomning 

qaysi  onomastik  guruhga  taalluqli  ekanligini  koʻrsatuvchi  onomastik  indikatorlar 

ishtirok  etadi.  Masalan,  xon  (Avazxon),  jon  (Qorajon),  pari  (Oypari),  rabot 

(Qoʻshrabot)  kabi.  Qoʻshma  tarkibli  nomlarni  yasalish  qolipiga  koʻra  bir  necha 

turga boʻlish mumkin: 1.ot+ot; Bu qolip birliklari turli xil onomastik elementlardan 

tashkil topadi: 1) antroponimik+indikator: Avazxon, Alixon, Albandjon, Bobobek, 

Vafobek,  Dalliboy,  Yortiboy,  Oilabiy,  Ermonbiy,  Odilshoh,  Goʻzalshoh,  Misqol 

pari, Yunuspari, Aqchaqal’a. 2. Sifat+ot: Boʻzdumon, Boʻzogʻlon, Yomonqishlov, 

Yomonjar,  Koʻktemir  Koʻkgul,  Oqdev,  Oqrabot,  Oqsuluv,  Saridev,Qoradev, 

Qiziloyoq,  Qiziljar,  Qizilbosh,  Qoʻngʻirboy,  Qora  alam  buva,  Qoratulpor, 

Yalpoqbosh  kabilar.  3.son+ot:  Uchgumbaz,  Uch  yuz  oltmish  avliyo,  Qirqotlar, 

Toʻqqiz  duqon  Chortut,  Chortoq  va  boshqalar.  Atoqli  otlar  bir  turdagi  predmetni 

boshqasidan ajratib koʻrsatish  uchun  ishlatiladi.  Atoqli otlar nimani atab kelishiga 

koʻra quyidagi turlarga boʻlinadi: a) shaxs nomlari b) gazeta jurnal, kitob asarlarga 

qoʻyilgan  nomlar  d)  korxona,  tashkilot,  firma,  muassasa  nomlari,  e)  geografik  

nomlar  ,  f)  hayvonlarga  atab  qoʻyilgan  nomlar.  g)  yulduz,  sayyora  nomlari:  h) 

mahsulot nomlari, i) unvon, medal, orden, mukofot nomlari. J) muhim tarixiy sana, 

voqea va bayram nomlari.