Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

 
18-rasm. 
 
Qishloq joylaridagi yo‘llar. 
Qishloq joylaridagi yo‘llar (3-rasm) V 
toifali yo‘llar tarkibiga kirib, ushbu yo‘llarda harakatlanish boshqa toifa 
yo‘llarda harakatlanishga nisbatan ancha qiyin. Bu yo‘llarda qoplama 
tuproq yoki shag‘al bo‘lganligi sababli qor va yog‘ingarchilik vaqtda 
yo‘llar sirpanchiq va loy bo‘ladi. Buning natijasida avtomobilning 
boshqaruvchanligi yo‘qoladi, tezlik pasayadi, avtomobillar sirg‘anishi 
ortadi, past-balandlik yo‘llarda avtomobilning tortishi pasayadi, ayrim 
joylardan o‘ta olmasligi va loygarchilik vaqtlarda transport vositalari 
botib qoladi. 
Qishloq joylaridagi yo‘llarda sekin harakatlanayotgan transport 
vositasini quvib o‘tish qiyin bo‘lgan hollarda uning haydovchisi ushbu 

---

107 
transport vositasini iloji boricha yo‘lning o‘ng tomoniga olishi, zarur 
bo‘lganda esa, orqasida to‘planib qolgan transport vositalarini o‘tkazib 
yuborish uchun to‘xtashi kerak. Tepalikka ko‘tarilishning oxirida va 
yo‘lning ko‘rinishi cheklangan boshqa joylarda qarama-qarshi 
harakatlanish yo‘nalishiga chiqishi taqiqlanadi.
Sutkaning qorong‘i vaqtida qishloq joylarida yo‘llarni ustunlarga 
o‘rnatilgan chiroqlar bilan yoritish ko‘zda tutilmagan. Yo‘l chetidagi 
bordyurlarga tik chiziqlar chizish va ular nur qaytargichlar bilan 
jihozlash lozim. Bunday yo‘llarda gabarit chiroqlarsiz yo‘lda to‘xtab 
turgan transport vositalari ko‘rinmaydi yoki to‘siqqa aylanib qoladi. 
Avtomagistral yo‘llari 
– transport vositalarining yuqori tezlik va 
xavfsiz harakatlanishlarini ta’minlovchi, uning ikki chekkasi o‘ralgan, hech 
qanday chorraha va boshqa yo‘llar bilan kesishmaydigan yo‘l bo‘lib, unga 
kirish – 5.1, chiqish – 5.2 belgilari bilan belgilanadi. Agar bu belgi 
qo‘yilmagan bo‘lsa, bunday yo‘llar avtomagistral hisoblanmaydi. 
 
 
 
19-rasm. 
 
Avtomagistrallarda quyidagilar taqiqlanadi: 

piyodalarning harakatlanishi;

uy hayvonlarini olib o‘tish; 

ot-aravalarning harakatlanishi; 

velosipedlarning harakatlanishi;

mopedlarning harakatlanishi; 

traktorlar va o‘ziyurar mashinalarning harakatlanishi; 

texnik tavsifnomasiga yoki holatiga ko‘ra tezligi soatiga 40 
kilometrdan kam bo‘lgan transport vositalarining harakatlanishi; 

---

108 

ruxsat etilgan to‘la vazni 3,5 tonnadan ortiq bo‘lgan yuk avtomo-
billarining birinchi va ikkinchi bo‘laklardan boshqa bo‘laklarda 
harakatlanishi; 

maxsus “to‘xtab turish joyi” yo‘l belgisi va “dam olish joyi” yo‘l 
belgilari bilan belgilanmagan boshqa joylarda to‘xtash; 

texnologik sabablarga ko‘ra, ajratuvchi bo‘laklarning uzilish 
joylariga kirish va qayrilib olish; 

orqaga harakatlanish; 

transport vositasini o‘rganish uchun boshqarish. 
Avtomagistrallarda yuqori tezlikni ta’minlash uchun sekin yurib 
harakatga to‘sqinlik qiladigan transport vositalarining harakatlanishi va 
transport oqimining tezligiga salbiy ta’sir etuvchi ba’zi manyovr va 
harakatlar taqiqlanadi. Qatnov qismida majburan to‘xtagan haydovchi 
transport vositasini yo‘l harakati qoidalarning 9-bobi talablariga muvofiq 
belgilangan va bunday holatlar uchun mo‘ljallangan bo‘lakka (qatnov 
qismining chetini bildiruvchi chiziqdan o‘ng tomonga) olib chiqishning 
barcha choralarini ko‘rishi kerak. 
Tog‘li yo‘llarning o‘ziga xos xususiyatlari. 
Tog‘li yo‘llarda avtomo-
billarning harakatlanish tezligiga nishablik darajasi eng katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Tog‘li yo‘llarda balandlikka ko‘tarilishda harakatlanish tezligi 
kamayadi, chunki avtomobilga o‘z og‘irligini tashkil etuvchi qarshiligi 
harakatlanish qarshiligiga qo‘shiladi, nishablikda esa shu qarshilik kuchi 
hisobiga tezlik oshadi, chunki u avtomobil harakati yo‘nalishi bo‘ylab 
yo‘nalgan bo‘ladi. 
Tog‘li yo‘llarda to‘g‘ri gorizontal yo‘l qismlariga nisbatan 30 foiz 
bo‘lgan, xohlagan uzunlikdagi balandlikka ko‘tarilish harakatlanish tezli-
gini jami 5 km/soatda kamaytiradi. Katta yuk ko‘taradigan avtomobillardan 
boshqa barcha avtomobillar bunday qiyaliklarni oxirgi uzatmalarda o‘tadi, 
30 foiz ko‘p bo‘lgan qiyaliklarda yuk avtomobilining tezligi keskin 
kamayadi. Harakatlanish tezligiga (50 foiz yuqori bo‘lgan qiyaliklarda) 
qiyalikning uzunligi ta’sir qiladi. 
Tog‘li yo‘llarda avtobus yo‘nalishlariga qo‘shimcha talablar qo‘yiladi. 
Uzunligi 1000 metrdan va qiyaligi 5 foizdan ko‘p bo‘lgan nishabliklarda 
200-300 metr uzunlikda 4-8,5 m kenglikda tormoz tizimi buzuq avtobuslar 
to‘xtashi uchun qo‘shimcha bo‘lak quriladi. Bu bo‘laklarning o‘rtasi va 
oxirida avtobus to‘xtab, tormoz tizimiga havo to‘plashi uchun maydon-
chalar quriladi.

---

109 
20-rasm. 
Tog‘li yo‘llarda avtomobillarning yuqori tezlikda yurgizgichni 
o‘chirib yoki transmissiyani yurgizgichdan uzgan holatda pastga qarab 
harakatlanishi, tormoz pedalining uzluksiz bosilishi tormoz tizimi 
kalodkalarining qizishiga olib keladi, natijada transport vositasining 
boshqaruvchanligi yo‘qotiladi. Buning oqibatida transport vositasining 
yo‘ldan chiqib ketishi, ag‘darilib ketishi va boshqa noxush holatlar 
yuzaga keladi. Bu holatlarni asosan malakasiz, yosh haydovchilar yuzaga 
keltirishadi. Tog‘li yo‘llarda avtomobillarni boshqarish biroz qiyin 
bo‘lganligi uchun bunday yo‘llarda falokat sababli to‘xtash yo‘llari 
quriladi. Avtomobilning tormoz tizimi ishlamay qolganda va 
boshqaruvchanligi yo‘qotilganda ushbu yo‘llar yordamidan foydalanib 
transport vositalari to‘xtatiladi. 
Sement-beton, quruq va nam qoplamasi avtomobil g‘ildiragining 
ishonchli tishlashishini ta’minlaydi. Avtomobil tezligi 10-100 km/soat 
chegarasida bo‘lganda, bu qoplama tishlashish koeffitsiyentini 0,75-0,9 
atrofida ta’minlaydi. Asfalt-beton qoplamaning tishlashish koeffitsiyenti 
esa 0,6-0,8 bo‘ladi. Ob-havo va iqlim sharoiti ta’sirida yeyilishi sababli 
yo‘l qoplamasi o‘z ta’sirini yo‘qotadi va unda tishlashish koeffitsiyenti 
xavfli chegaragacha pasayishi mumkin. 
Nam qoplamali yo‘llarda va qishloq yo‘llarida avtomobilning 
harakatlanishi biroz qiyinlashadi. Past qoplamali, loy yo‘llarda 
avtomobilning botib qolishi, sirg‘anib ketishi va boshqa holatlar kuzatiladi. 
Bunday yo‘llardan katta yo‘llarga chiqib harakatlanganda g‘ildirak 
protektorlari orasiga kirib qolgan loylar avtomobilning sirg‘anib ketishiga 
sabab bo‘ladi va ifloslantiradi. Tormoz berish davrida transport vositasi 
sirpanib tormozlanishi, tormoz yo‘lining ortishiga olib keladi. Buning 
oqibatida yo‘l-transport hodisasining vujudga kelish xavfi yuz beradi. Nam 

---

110 
yo‘l qoplama tishlashish koeffitsiyenti quruq yo‘lnikiga qaraganda kam va 
uning miqdori 0,6 dan oshmaydi. Harakatlanish tezligi oshgan sari nam 
qoplamaning tishlashish koeffitsiyenti kamayib boradi va xavfli chegarada 
bo‘lishi mumkin. Shuningdek, harorat ko‘tarilgan sari yo‘lning ifloslanish 
darajasi va protektor naqshlarining yeyilishi, rezina qattiqligining oshishi 
sababli ham tishlashish koeffitsiyenti kamayadi. 
Gorizontal yo‘lning to‘g‘ri qismida, nam va toza qoplamali yo‘llarda 
harakatlanish tezligiga qarab, tishlashish koeffitsiyentini o‘zgarishini 
hisobga olib, quyidagi eng katta yo‘l qo‘yiladigan xavfsiz tezlik tavsiya 
etiladi:

sement-beton qoplamada – 80 km/s; 

asfalt-beton qoplamada – 65 km/s; 
Tishlashish koeffitsiyenti harakatlanish xavfsizligiga katta ta’sir 
qilganligi uchun ko‘p mamlakatlarda uning pastki chegarasi 
me’yorlangan. O‘zbekistonda uning qiymati har qanday ob-havo va 
iqlim sharoitida 0,4 dan kam bo‘lmasligi va bu harakat xavfsizligi 
xodimlarining doimiy e’tiborida bo‘lishi kerak.