Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

 
7-mavzu. HARAKATLANISH XAVFSIZLIGI VA 
 YO‘L SHAROITLARI 
“Avtomobil – Haydovchi – Yo‘l – Piyoda – Muhit” tizimida asosiy 
bo‘g‘inlardan biri – yo‘l. Chunki yo‘l bo‘lmasa yoki u avtomobilning 
xavfsiz harakatlanishi uchun tegishli talablarga javob bermasa, avtomobilni 
xavfsiz boshqarish haqida gapirmasa ham bo‘ladi.
Mamlakatning yo‘l tarmog‘i 3 ga bo‘linadi: 

umumiy foydalaniladigan avtomobil yo‘llari; 

shahar yo‘llari; 

korxonalar yo‘llari. 
Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo‘llari quyidagilar bo‘linadi:

umumdavlat;

viloyat;

mahalliy yo‘llar.
Bu yo‘llar Respublika avtomobil yo‘llari davlat hissadorlik 
kompaniyasi qaramog‘ida bo‘ladi.
Shahar avtomobil yo‘llari tegishli hokimiyatlarning kommunal 
tashkilotlari qaramog‘ida bo‘ladi.

---

101 
Korxona avtomobil yo‘llari jamoa xo‘jaliklari, sanoat korxonalari 
hududida joylashgan bo‘lib, ularni shu korxonalar quradi va foydalanadi. 
Avtomobil yo‘llari harakat intensivligi (vaqt birligi yo‘lning kesimidan 
o‘tadigan avtomobillar soni) ularning umumiy yo‘l tarmog‘ida tutgan 
o‘rniga qarab toifalarga bo‘linadi.
Hisobiy harakat intensivligini aniqlashda, boshqa turdagi avtomobillar 
shartli ravishda yengil avtomobillarga aylantirib olinadi. Bu quyidagicha 
bo‘ladi: 
Yengil avtomobil ...............1,0 
Aravachali mototsikl.......0,75 
Mototsikl va mopedlar......0,5 
Avtobuslar..........................2,0 
Tramvaylar.........................2,5 
Trolleybus...........................3,0 
Yuk avtomobillari yuk ko‘tarish qobiliyati 
tonnada: 2 t……………..…1,5 
6 t…………..……2,0 
8 t……………..…2,5 
14 t dan ko‘p…..…3,5 
Avtopoyezdlar yuk ko‘tarishi: tonna 
12 t………………3,5 
20 t………………4,0 
30 t………………5,0 
30 t dan ko‘p……..6,0 
Ia toifadagi yo‘llar – umumdavlat (xalqaro) magistral avtomobil 
yo‘llari. Bu yo‘llarda avtomobillarning bir kunlik oqimi 14000 tadan 
ortiqni tashkil etadi. 
Ib toifadagi yo‘llar – umumdavlat, viloyat miqyosidagi (Ia toifasiga 
kirmaydigan) avtomobil yo‘llari. Bu yo‘llarda ham harakatlanayotgan 
avtomobillarning bir kunlik oqimi 14000 tadan ortiqni tashki etadi. 
II toifadagi yo‘llar – umumdavlat, viloyat miqyosidagi (Ib toifasiga 
kirmaydigan) avtomobil yo‘llari. Bu yo‘llarda avtomobillarning bir 
kunlik oqimi 6000 tadan 14000 tagachani tashkil etadi. 
III toifadagi yo‘llar – umumdavlat, viloyat miqyosidagi (II toifaga 
kirmaydigan) avtomobil yo‘llari. Bu yo‘llarda harakatlanayotgan avto-
mobillarning bir kunlik oqimi 2000 tadan 6000 tagachani tashkil etadi. 
IV toifadagi yo‘llar – respublika, viloyat va mahalliy (Ia, II, III 
toifasiga 
kirmaydigan) 
avtomobil 
yo‘llari. 
Bu 
yo‘llarda 
harakatlanayotgan avtomobillarning bir kunlik oqimi 200 tadan 1000 
tagachani tashkil etadi. 
V toifadagi yo‘llar – mahalliy (III, IV toifasiga kirmaydi-gan) 
avtomobil yo‘llari. Bu yo‘llarda harakatlanayotgan avtomobillarning bir 
kunlik oqimi ko‘pi bilan 200 tagachani tashkil etadi. 
Harakatlanish xavfsizligini ta’minlash uchun avtomobil yo‘llariga 
foydalanish uchun chiqarilayotgan barcha transport vositalari ularning 

---

102 
kattaliklari va og‘irligini chegaralovchi talablarga javob berishi shart. 
Transport vositalarining xavfsizlik tarkibida yuzaga keladigan uchta 
turdagi xavfsizlikdan farqli ravishda, transport vositasining kundalik ishi 
davomida quyidagi xavfsizliklarida namoyon bo‘ladi: 

avtomobil yo‘lining faol xavfsizligi; 

avtomobil yo‘lining sust xavfsizligi; 

halokatdan keyingi xavfsizlik; 

ekologik xavfsizlik. 
Avtomobil yo‘lining faol xavfsizligi deganda,
 
yo‘lning yo‘l-
transport hodisalarini vujudga keltirmasligi yoki uning bo‘lish ehtimolini 
kamaytirish xususiyati tushuniladi. Bu xususiyat jamlovchi halokatlik 
koeffitsiyenti orqali tasniflanadi va yo‘lning konstruktiv elementlari 
hamda ularning foydalanish sifatining (qatnov qismining, yo‘l 
yoqasining, harakat polosasining, ajratuvchi polosa enlarining, yo‘l 
to‘shamasining mustahkamligi, qoplamaning ravonligi, g‘adir-budurligi 
va boshqa ko‘rsatkichlar) yaxshilanishi orqali ta’minlanadi. 
Faol xavfsizlikni ta’minlash uchun yo‘l elementlarining geometrik 
o‘lchamlarini, transportdan foydalanish ko‘rsatkichlarini relyef va ob-
havo xususiyatlaridan kelib chiqqan holda qurish va ta’mirlash ishlarini 
olib borish hamda davlat standartlariga mos ravishda harakat 
xavfsizligini ta’minlash yuzasidan jihozlanishi lozim. 
Avtomobil yo‘lining sust xavfsizligi deganda, yo‘lning harakat 
qatnashchilarida tan jarohatlarini vujudga keltirmasligi yoki uning og‘irlik 
darajasini pasaytirish xususiyati tushuniladi. Bu ko‘rsatkich YTH sonining 
xalq xo‘jaligiga zarar keltirgan jabrlanuvchilar soniga nisbati bilan 
xarakterlanadi. Sust xavfsizlik birinchi navbatda transport vositalarining 
yo‘ldan chiqib ketishi, ajratuvchi chiziqlaridan o‘tib ketishi, ko‘priklardan, 
yo‘l o‘tkazgichlardan, estakadalardan tushib ketishi, yo‘l inshootlariga 
urilishi, yo‘l yoqasida va yo‘l yon bag‘rida joylashgan qo‘zg‘almas 
to‘siqlarga urilishi bilan ajralib turadi. Hozirgi vaqtda bunday hodisalar 
umumiy YTH sonining 25 foizini tashkil qilmoqda. 
Avtomobil yo‘lidagi sust xavfsizlikni ta’minlash uchun yo‘l poyining 
ko‘tarma balandligini kamaytirish, yo‘l poyining ko‘tarmadagi yon bag‘r 
qiyaliklarini yotiq qilish, keng ajratuvchi polosalarni qurish, ko‘prik, yo‘l 
o‘tkazgichlari va estakadalarning gabaritini kengaytirish, yo‘l yoqasida 
o‘rnatilgan to‘siqlarni elastik va urilishga xavfsiz qilish ishlarini olib 
borish tavsiya etiladi. 
Halokatdan keyingi xavfsizlik deganda yo‘l-transport hodisasi bo‘lib 

---

103 
transport vositasi to‘xtagandan keyin avtomobilni yong‘indan, portlashdan 
saqlash, jabrlanuvchilarni tez avtomobildan chiqarib olib, unga birinchi 
yordamni ko‘rsatib, ularning kasalxonaga yuborilishi va shikastlangan 
transport vositalarini chetga chiqarib qo‘yish tushuniladi.
Halokatdan keyingi xavfsizlikni ta’minlash uchun chorrahalarda, 
kichik radiusli egri uchastkalarda, tikka ko‘tarilish va tushish, ko‘prik, yo‘l 
o‘tkazgich oldi uchastkalarida maxsus idishlarga qum solib qo‘yish hamda 
davlat yo‘l harakati xavfsizligi xizmati, avtomobil yo‘l boshqaruvi va 
kasalxonalar bilan bog‘laydigan telefon-avtomatlarni har 1-2 kilometr 
masofadan keyin o‘rnatish maqsadga muvofiq. Shuningdek, tuman 
avtomobil yo‘l boshqarma xo‘jaliklarida avariya natijalarini bartaraf qiluvchi 
brigadalar tashkil qilinadi. 
Ekologik xavfsizlik deganda transport vositalarining harakati natijasida 
va yo‘l holatining yomonligi oqibatida atrof-muhitga ko‘rsatiladigan zarar 
tushuniladi. Bu zarar asosan transport harakati natijasida chiqadigan shovqin 
va ishlatilgan gazlarning avtomobildan chiqishidan iborat. Ekologik 
xavfsizlik yo‘lning konstruktiv elementlariga va transportdan foydalanish 
sifat ko‘rsatkichlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. 
Yo‘lning toifasiga qarab uning qoplamasi tanlanadi. Yo‘l qoplamasi 
sement-beton, bitum-mineral va shag‘aldan iborat bo‘lishi mumkin. 
Eng arzon mustahkamligi past bo‘lgan yo‘l – tuproqli yo‘l. Bunday 
yo‘llar 5-toifaga kirib, ular asosan karyerlarda bo‘ladi.
17-rasm. 
Avtomobil yo‘llarining asosiy elementlari 7 ga bo‘linadi. Bular: 

ajratuvchi bo‘lak; 

---

104 

qatnov qismi; 

yo‘l cheti; 

ariq; 

yo‘l cheti;

yerni ko‘tarmasi;

yo‘lga ajratilgan bo‘laklarni tashkil etadi. 
Aholi yashash joylaridagi ko‘chalar ham yo‘lga kiradi. Ularning 
elementlari quyidagicha bo‘ladi: 

ko‘cha kengligi; 

trotuar (piyodalar yo‘lakchasi); 

ko‘kalamzor; 

qatnov qismi; 

ajratish bo‘lagi. 
Avtomobil yo‘llarining barcha elementlari yordamchi inshootlar va 
xizmat qurilishlari bilan birgalikda