Microsoft Word Astanaqulov Asliddin 2

                         Atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish Yo  `llari. 

 

Sanoat korhonalarining tabora  rivojlanib borishi. Transport vositalarining  ko`payishi, 

kommunal  ob’ektlar    ahlathonalarning  ko`payishi  va  boshqalar  atmosfera  havosining 

ifloslanishdan  muhofaza  qilishning  taqozo  etadi.  Mazkur  masala  faqat  gigiena  fani 

oldidagi masala bo`lib qolmasdan, balki ijtimoiy va iqtisodiy masala hamdir.   Agar bu 

masala    vaqtida  echilmasa  keyinchalik  uni  echish  qiyin  bo`lib  qoladi.  Hozirgi  kunda 

atmosfera  havosini  muhofaza  qilish  uchun  3  ta  tadbirni  amalga  oShirish  ko`zda 

tutiladi. Bular: tehnologik, loyihalash hamda sanitariya – tehnika tadbirlaridir. Mazkur 

tadbirlar  amalga  oShirilsa,  turar  joylarda  atmosfera  havosining  ifloslanishini  ruhsat 

etiladigan  darajada  ta’minlash  mumkin  bo`ladi.   

Tehnologik  tadbirlar 

–  atmosfera 

havosini  muhofaza  qilishda  tehnologik  tadbirlarning  ahamiyati  katta.    TekShirish 

natijalariga qarab, ob’ektlarga qarab  va atmosfera  havosiga  tashlanadigan chiqindilar 

miqdorini kamaytirish  yo  ki  mutlok  to`htatish  mumkin bo`ladi. Buning  uchun sanoat 

korhonalaridagi  tehnologik  jarayo    nlar  takomillashtirilishi  zarur.  Shunda  hatto 

chiqindisiz  yo    ki  kam  chiqindili  mahsulot  ishlab  chiqarish  mumkin  bo`ladi.  Bunday 

jarayo    n  berk  jarayo    n  deyilib,  bunda  chiqindilar  umuman  bo`lmaydi  yo    ki  bunday 

chiqindilardan  boshqa  mahsulot  tayyo    rlanadi.  Chiqindisiz  yo    ki  kam  chiqindili 

korhonalar o`z  ichiga kompleks tashkiliy,  tehnologik jarayo   nlarni oladi.  Bunda  hom 

ashyo   tayyo  rlash, bor materiallardan to`la-tekis foydalanish, ularni chiqindi sifatida 

tashqi  muhitga  tashlamaslik  borasida  yo    `l-yurik,  tavsiyalar  ishlab  chiqiladi. 

Chiqindisiz  mahsulot  ishlab  chiqish  nazariy  jihatdan  qulay  bo`lsa-da,  amalda  uni 

boshqarish  juda  murakkab  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham  ko`pincha  kam  chiqindili 

ishlab chiqish korhonalariga katta ahamiyat beriladi.  

Hozir chiqindisiz korhonalar soni juda kam desa bo`ladi.Ko`p mahsulotlar sifatsiz 

bo`lgani, Davlat standartiga to`g`ri kelmasligi tufayli ulardan qayta ishlab chiqarishda 

foydalanilmaydi, va natijada ular muhitni ifloslantiruvchi manbaga aylanib kolmoqda.  

---

Hozir ba’zi metall ishlab chiqarish korhonalar  chiqindisiz tehnologiyaga o`tgan 

masalan, qora metallurgiya kombinatlari, ma’danlarni yangi usullar bilan ya’ni kokssiz 

domna o`choqlarisiz eritish usullarini qo`llamoqdalar. Mazkur usullar bo`yicha 

ma’danlar tarkibidagi metallar tabiiy gaz yo  ki vodorod yo  rdamida ajratib olinadi. 

Bunday tehnologiyada tashqi muhitni ifloslantiruvchi bosqis juda kam bo`ladi. Bunda 

domna pechidagi kul va aglamerat chiqindilar bo`lmaydi. Oqibatda atmosfera havosiga 

tashlanadigan gaz chang va boshqa omillar o`z-o`zidan yo  `qoladi. Mazkur usul bilan 

po`lat eritilganda atmosfera havosiga tuShadigan SO

2

 gazi chang va boshqa zararli 

omillar kamayadi. Korhona chiqindilaridan to`la tukis foydlanishga imkon tug`iladi. 

Rangli metallurgiya korhonalarida nikel, volfram ishlab chiqarishda ham chiqindilar 

miqdori tabora kamayib bormoqda. Keyingi vaqtlarda azotli o`g`it ishlab chiqarish 

korhonalarida ham  hom ashyo  lar to`la to`kis chiqitsiz ishlab chiqarilmoqda. 

Atmosferani ifloslantiruvchi kimyo  viy moddalardan qayta foydalanilmoqda. 

Chiqindili zavodlarda mahsus moslamalardan foydalanib,  korhonalardan ajralib 

chiqayo  tgan gazlar Shuningdek zararli moddalar tutib qolinadi va qaytadan mahsulot 

ishlab chiqarishga joriy etiladi. Tehnologik jarayo  nlarda olov yo  kib qizdirish o`rniga 

elektr toqidan foydalanish ham chiqindilar sonini kamaytiradi.      Masalan 

Moskvadagi aluminiy zavodida alyuminning elektr induktsion pechlarda eritishga   

o`tish tufayli atmosfera havosiga tuShadigan zararli moddalar soni ancha kamaydi.  

Tehnologik jarayo  nlarning berkligini ta’minlash ma’sulotlarning  bir joydan ikkinchi 

joyga  transportyo  r lentalar vositasida jo`natish ayniqsa, chang chiqaruvchi moddalar 

bilan ishlashda  suvli yo  ki havoli transportirovka vositalaridan foydalanish zararli 

moddalar miqdorini ancha kamaytiradi. Tehnologik jarayo  nlar biror daqiqa bo`lsa 

ham to`htab qolmasligi kerak. Agar jarayo  n to`htab qoladigan bo`lsa, chiqindilar 

to`planib, atmosfera havosining ifloslanishiga imkon tug`dirishi mumkin.  Shuni aytish 

kerakki, yuqorida aytib o`tilganlar atmosfera havosini mutlaq ifloslanishdan holi 

qilmaydi.  Ammo Shunga qaramay sanitariya vrachi sanoat korhonalarining injener va 

tehnik hodimlari bilan birga  atmosfera havosini  chiqindilardan muhofaza qilishga 

harakat qilishi lozim 

---

Ozon  qatla-mining  yemirilishi  natijasida  ozon  “tuynugi”  hosil  bo’ldi.  Mazkur 

tuynuk-dan  Yer  yuzasiga  ultrabinafsha  nurlarining    kirib  kelishi  donli  ekinlar 

hosilini keskin kamaytirib yuborishi, odamlarning teri raki kasaliga chalinishlariga 

sabab bo’lishi aniqlangan. 

1989-yil  81  mamlakat  olimlari,  mutaha-ssislari  hamda  davlat  arboblari  qabul 

qilgan  “Ozon  qatlamini  muhofaza  qilish  Xelsinki  Deklaratsiyasi”  da  2000-yilga 

qadar  freon  gazlaridan  ishlab  chiqariladi-gan  mahsulotlarni  kamaytirib  boorish 

tad-birlari belgilab berildi. Natijada so’nggi yillarda ozon “tuynugi” ning maydoni 

qis-qarib bormoqda.  

Cho’llanish.  Hozirgi  kunda  cho’llanish  jarayoni,  ya’ni  hosildor  yerlarning,  yay-

lovlarning  cho’lga  aylanishi  tabiiy  va  sun’iy  omillar  ta’sirida  sodir  bo’lmoqda. 

Tabiiy onillarga asosan qurg’oqchilik kiradi. Masalan, 1968-1974-yillarda Sahroi 

Kabirning  sohil  mintaqasida  falokatli  qurg’oqchilik  oqibatida  Chad  ko’li  may-

donining  60  foizidan  ortig’i,  Neger,  Senegal  daryolari  qurib  qoldi,  namlik 

yetishmasligi  natijasida  yaylovlarning  mahsuldorligi  keskin  kamaydi,  cho’l  100-

150 kilometrga savannaga bostirib kirdi. 

Insonning  yerdan  noto’g’ri  foydalanishi  natijasida katta-katta  maydonlarda  hosil-

dor yerlar cho’lga aylanmoqda. 

Hozirgi paytda inson faoliyati ta’sirida 9 million kvadrat kilometr maydonda cho’l 

hosil  bo’lgan.  Har  yil  taxminan  21  million  gektar  yer  to’liq  buzilib  cho’lga 

aylanmoqda. Har yili sug’orilayotgan yerlarning 6 million gektar maydoni cho’lga 

aylanadi. 

Hozirgi  paytda  cho’llanishning  oldini  olish  bo’yicha  muntazam  ilmiy  va  amaliy 

ishlar  olib  borilmoqda.  Keniya  davlatining  poytaxti  Nayrobida  cho’llashishga 

qarshi kurashni muvofiqlashtiruvchi tashkilot faoliyat ko’rsatib turibdi. 

 

---

 

 

 

 

 

---

HUDUDIY EKOLOGIK MUAMMAOLAR VA 

ULARNING YECHIMI. 

 

Sanoat  va  qishloq  xo’jaligi  yuqori  darajada  rivojlangan  hududlarda  tabiat  va 

jamiyat  o’rtasida  o’zaro  ta’sirning  keskinlashuvi  oqibatida  mintaqaviy  ekologik 

muammolar  kelib  chiqmoqda.  Bu  ekologik  muammolar  tabiiy  muhitni  keskin 

o’zgartirib, aholi salomatligiga ta’sir etmoqda. 

Hozirgi  paytda  hududiy  ekologik  muammolar  O’rta,  Qora,  Azov,  Boltiq, 

Shimoliy,  Karib  dengizlari  havzasi,  Fors  qo’ltig’i,  Kasbiy  va  Orol  dengizlari, 

Baykal,  Balhash,  Ladoga,  Onega,  Chad,  Buyuk  ko’llar  va  boshqa  hududlarda 

mavjud. 

O’rta  Osiyo  va  O’zbekistonda  vujudga  kelgan  hududiy  ekologik  muammo  –  bu 

Orol  dengizi  muammosidir.  1911-1960-yillar  davomida  Orol  dengizi  har  yili 

o’rtacha 52 kub kilometr suv quyilib kelgan va uning sathi muntazam ravishda 53 

m  mutlaq  balandlikda,  akvatoriyasi  66  ming  kvadrat  kilometr,  suvning  o’rtacha 

sho’rlanganlik  darajasi  9,5-10  foiz  (9,5-10g/l)  bo’lib,  o’rtacha  chuqurligi  16 

metrni tashkil qilgan. 

O’rta  Osiyo  va  Janubiy  Qozog’iston-dagi  qo’riq  yerlarning  o’zlashtirilishi,  qator 

yirik  suv  omborlarining  bunyod  etilishi,  kanallar,  kollektor-zovurlar  tizimlarini 

qurib, ishga tushirilishi natijasida 1961-yildan boshlab Amudaryo va Sirdaryodan 

Orol  dengiziga  tushadigan  suvlar  miqdori  kamaya  boshladi.  Buning  oqibatida 

Orol dengizining sathi pasayib, maydoni kamaya boshladi. Buning oqibatida Orol 

dengizining  sathi  pasayib,  maydoni  qisqara  boshladi,  suvning  sho’rlanganlik 

darajasi esa orta boshladi.  

Hozirgi  paytda  Orol  dengizining  qurib  qolgan  qismi  maydoni  3  mln  ga  ni  tashkil 

qiladi.  Dengizning  qurigan  qismi  yalang  tekislikdan  iborat  bo’lganligi  uchun  yer-osti 

suvlarining  gorizontal  harakati  qiyin,  shuning  uchun  ularning  asosiy  qismi  bug’lanib 

tuproqda tuz miqdorining ortib ketishiga olib keldi. 

Amudaryo va Sirdaryo quyi qismiga oqib kelayotgan suvning kamayishi oqi-batida bu 

yerlardagi botqoq va to’qaylar maydoni qisqarib cho’llanish jarayoni rivojlanadi. 

---

Hozirgi  vaqtda Orol dengizi  muammosi  yechimi  ikki  narsaga –dengiz sathini  ma’lum 

darajada ushlab turishga va Orolbo’yi ekolo-gik sharoitini yaxshilashga qaratilgan. 

Orol  dengizi  sathini  ma’lum  bir  balandlik-da,  ya’ni  33  metr  mutloq  balandlikda 

ushlab turish uchun Orolga har yili Amudaryo va Sirdaryodan 20 kub kilometr suv 

tushib turishi lozim. 

 

   IQLIM MUAMMOSI: BASHORATLAR, MUAMMO VA YECHIMLAR 

Mutaxassislar  2005  yilning  birinchi  haftasi  issiq  kunlar  bilan  boshlanishini  bashorat 

qilishgandi.  Lekin  bunday  bo‘lib  chiqmadi.  Anchadan  buyon  qor  ko‘rmayotgan 

dunyoning bir qator mamlakatlariga aynan shu haftada qor yog‘di. Selsiy va Farangeyt 

shkalalari  sovuq  va  izg‘irinni  bildiruvchi  raqamlarni  ko‘rsatdi.  Yaqinda  200  nafar 

iqlimshunos  Toni  Bler  taklifiga  binoan  Angliyaga  tashrif  buyurishdi  va  unda  Yer 

sharida  haroratning keskin ko‘tarilib  ketishi  munosabati bilan 1997  yil  qabul qilingan 

Kioto protokolini amalga tezroq tatbiq qilish masalalari ko‘rib chiqildi. Iqlimshunoslar 

vaqtni  qo‘ldan  boy  bermay,  protokol  yuzasidan  kerakli  chora-tadbirlar  ishlab  chiqish 

zarurligiga alohida urg‘u berishdi. 

Dastlab  haroratning  ko‘tarilib  ketishi  va  atmosferaning  ifloslanish 

darajasi xavfli nuqtaga yaqinlashib qolganligi haqida iqlim o‘zgarishi 

---

munosabati  bilan  tuzilgan  hukumatlararo  komissiya  rahbari  Rajendra  Pachauri 

to‘xtalib  o‘tgandi.  U  bu  mavzuda  BMTning  Mavrikiyada  bo‘lib  o‘tgan 

konferentsiyasida  ma’ruza  qildi.  Shundan  so‘ng  Oksford  universitetning  bir  guruh 

olimlari  iqlimning  keskin  o‘zgarishi  komissiya  keltirgan  raqamlardan  ikki  marta  ko‘p 

xavf  keltirishini  aniqlashdi.  Xalqaro  ishchi  guruhining  ta’kidlashicha,  o‘n  yildan 

keyingi vaziyat asl holiga qaytarib bo‘lmaydigan darajaga yetadi. 

Yuqorida  aytib  o‘tganimizdek,  iqlimshunoslarning  navbatdagi  konferentsiyasida 

iqlimning xavfli tomonga burilishi masalasi muhokama qilindi. Hozirdanoq Bosh vazir 

harorat  muammosini  YeI  va  “katta  sakkizlik”  davlatlari  o‘rtasida  tashkil  etiladigan 

sammitda  ko‘tarib  chiqish  mas’uliyatini  olgan.  Angliya  ekologiya  vaziri  Margaret 

Bekett  konferentsiyani  ochiq  deb  e’lon  qilarkan,  kelajakda  haroratning  global 

ko‘tarilish  oqibatlaridan  qochib  bo‘lmasligini  aytib  o‘tgan.  Keyin  barcha  qit’alardan 

tashrif  buyurgan  olimlar  va  iqtisodchilar  nutq  so‘zlashdi.  Ularning  fikricha,  e’tiborga 

arzimagan narsalar hozirda jiddiy muammolarni keltirib chiqarayotir. 

Agar hukumatlar chora ko‘rishsa, ibtidoiy va arzon texnikalardan voz kechishga to‘g‘ri 

keladi.  Aslida  bunday  qaror  ilgari  ham  qabul  qilingan  edi.  1986  yil  Venada  yig‘ilgan 

yadro  energetikasi  mutaxassislari  Chernobl  fojeasini  ko‘tarib  chiqishgandi.  Sobiq 

Ittifoq delegatsiyasi o‘shanda vertolyotda suratga tushirilgan yadro reaktorining cho‘g‘ 

rangiga  kirish  jarayonini  havola  etgandi.  Albatta,  tasvirlarning  bari  keskin  ruhda 

emasdi.  Lekin  jonli  hujjat  o‘z  davrida  dunyo  siyosatdonlariga  yetarlicha  tashvish 

tug‘dirayotgan  yadro  inqirozini  yaqqol  namoyon  etdi.  Hozirga  kelib  yadro 

muammosiga haroratning oshishi, muzliklarning erishi qo‘shildi. Ehtiyotkor fan barcha 

sirni  oshkor  qilishni  istamaydi.  Shunday  bo‘lsa-da,  Arktikadagi  dengiz  muzliklari 

deyarli  yarim  hajmidan  ayrilganini  keltirib  o‘tmoq  joiz.  Qashshoqlik,  qurg‘oqchilik, 

kuchli  shamollar  va  suvsizlik  kabi  ofatlar  zilzilaga  nisbatan  uch  marta  ko‘proq  sodir 

bo‘layapti. Bularning bari iqlim o‘zgarishiga bog‘liq hodisalardir.