Microsoft Word Архитектуравий ашёшунослик

Beton va temirbeton arxitekturada 
 
Reja: 
7.1. Umumiy malumotlar 
7.2. Beton tayyorlash uchun materiallar 
7.3. Beton qorishmasining xossalari 
 
7.1. Umumiy malumotlar 
Beton  ratsional  tarkibda  tanlangan  mineral  bog’lovchi,  suv,  to’ldirgichlar,  maxsus 
qo’shimchalardan  iborat  qorishmani  aralashtirib,  zichlashtirib  olingan  suniy  kompozitsion  tosh 
materialidir. 

---

Shartli  ravishda,  mineral  bog’lovchi,  suv,  h’ususiy  xollarda  qo’shiladigan  polimer 
modifikatorlar,  mineral  aktiv  yoki  inert  dispers  materiallar  aralashmasini  mikrokompozitlar, 
mikrokompozitlarga  mayda  va  yirik  to’ldirgichlar  aralashtirish  natijasida  h’osil  bo’lgan 
majmuani makrokompozitlar deb atash mumkin. 
Betonning  fizik-mexanik,  deformativ  xossalari,  sovuqqa  chidamligi  va  boshqa 
ekspluatatsiya h’ususiyatlari mikro va makrokompozit strukturasiga bevosita bog’liq bo’ladi. 
Beton qorishmasi tayyorlangan dastlabki paytda qayta ishlash-qoliplash, zichlashtirish kabi 
jarayonlar  oson  bo’ladi.  Beton  vaqt  o’tishi  bilan  qotishi  natijasida  o’ta  qattiq  tosh  materialga 
aylanadi va uni qayta ishlash juda qiyinlashadi. 
Ratsional  tarkibda  tanlangan  beton  qorishmasida  mikrokompozit 15-20%  h’ajmni,  mayda 
va  yirik  to’ldirgichlar  esa  80-85%  h’ajmni  egallaydi. Yirik  to’ldiruvchi  h’osil qilgan  majmuani 
karkas, mikrokompozitni esa matritsa deb qarash mumkin. 
Mineral  bog’lovchilar  va  to’ldirgichlarning  turini  o’zgartirib,  mustah’kamligi,  deformativ 
xossalari, turli ekspluatatsiya sharoitlariga  mos keladigan, o’rtacha zichligi turlicha bo’lgan o’ta 
og’ir,  engil,  o’ta engil,  olovbardosh,  radiatsiya  nurini o’tkazmaydigan  va boshqa  beton xillarini 
yaratish mumkin. 
Beton  tarkibiga  tsement  massasiga  nisbatan  0,01-1,0%  polimer  qo’shimchalar  kiritib, 
qorishma  va  qotgan  h’oldagi  h’ossalarini  o’zgartirsa  bo’ladi.  Betonga  15-40%  oralig’ida 
(tsement  massasiga  nisbatan)  yuzasi  maxsus  usullarda  aktivlashtirilgan  dispers  materiallar, 
masalan, kvarts va tarkibida kvarts bo’lgan minerallarni kiritib betonga yangi xususiyatlar berish 
va portlandtsementni tejash mumkin. 
Betonni  bog’lovchi  va  to’ldirgichning  turiga,  o’rtacha  zichligiga  va  ishlatish  soh’asiga 
nisbatan klassifikatsiyalash mumkin. 
Beton bog’lovchining turiga nisbatan quyidagicha klassifikatsiyalanadi: tsementli, silikatli, 
gipsli, aralash bog’lovchili, maxsus bog’lovchili va boshqalar. 
To’ldiruvchining turiga nisbatan betonning quyidagi turlari mavjud: 
Zich,  g’ovak,  maxsus  tayyorlangan  to’ldirgichlar.  Maxsus  to’ldirgichlarga  olovga 
bardoshli, kimyoviy muh’itlarga chidamli, radiatsiya nurlarini qaytaruvchi va boshqalar kiradi. 
Oddiy og’ir beton uchun to’ldirgichlar sifatida maxalliy tabiiy toshlar-shag’al, chaqiq tosh, 
qumlar va sanoat chiqindilari-donador metallurgiya shlaklari va boshqalar ishlatiladi. 
O’rtacha  zichligiga  nisbatan  beton  quyidagicha  klassifikatsiyalanadi:  o’ta  og’ir  beton-
o’rtacha  zichligi  2500  kgm
3
  ortiq.  O’ta  og’ir  betonlar  magnetit,  barit,  cho’yan  qirindisi  va 
boshqa  og’ir  to’ldirgichlar  asosida  tayyorlanadi.  Bunday  betonlar  maxsus  h’imoyalovchi 
konstruktsiyalar  va  qismlar  tayyorlashda  ishlatiladi.  Og’ir  beton-o’rtacha  zichligi  2200-2500 
kgm
3
 bo’lib, og’ir tog’ jinslari asosidagi qum, shag’al, chaqiq tosh ishlatilib olinadi. Og’ir beton 

---

bino  va  inshootlar  uchun  konstruktsiyalar  tayyorlashda  ishlatiladi.  Engillashtirilgan  beton-
o’rtacha  zichligi  1800-2200  kgm
3
  bo’lib,  temirbeton  konstruktsiyalar  tayyorlashda  ishlatiladi. 
Engil betonning o’rtacha zichligi 500-1800 kgm
3
 bo’lib, turli usullarda olinadi: a) g’ovak tabiiy 
va suniy to’ldiruvchilar (keramzit, agloporit, pemza va sh.k.); b) yacheykali  betonlar (gazbeton, 
ko’pikbeton); v) qumsiz tayyorlanadigan zich  va g’ovak to’ldiruvchilar asosidagi  betonlar. O’ta 
engil  betonning  o’rtacha  zichligi  500  kgm
3
  kam  bo’lib,  g’ovak  to’ldiruvchilar  asosida  yoki 
yacheyka  h’osil  qilish  usulida  olinadi.  Bunday  betonlar  issiqlik  izolyatsiyasi  materiali  sifatida 
ishlatiladi. 
Umuman  betonlar  o’rtacha  zichligi  400  dan  4500  kgm
3
  oralig’ida  o’zgaruvchan  bo’lib, 
ularning g’ovakligi, mustah’kamligi h’am mos ravishda katta oraliqda o’zgaradi. 
İshlatilish soh’asiga nisbatan betonlar konstruktsion (ustunlar, to’sinlar, plitalar va boshq.), 
gidrotexnik (to’g’onlar, kanallar qurish uchun), devorbop va engil yopmalar uchun mo’ljallangan 
beton,  yo’lbop  va  aerodrom  qoplamalari  uchun  beton,  maxsus  betonlar-kimyoviy  va  biologik 
muh’itlarga  chidamli,  olovga  bardoshli,  radiatsion  muh’itlardan  h’imoyalovchi  va  boshqa 
turlarga bo’linadi. 
Beton  bino  va  inshootlar  qurilishida  asosiy  konstruktsion  material  bo’lib,  monolit  yoki 
yig’ma  temirbeton  h’olida  ishlatiladi.  Beton  tayyorlashda  asosan  maxalliy  komponentlar 
ishlatilgani  uchun  tannarxi  arzonga  tushadi.  İshlab  chiqarish  texnologiyasining  murakkab 
emasligi 
betonni 
bevosita 
kichik 
tsexlarda, 
qurilish 
maydonlarida 
tayyorlash, 
mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish mumkinligi, u asosidagi buyum va konstruktsiyalar 
ishlab  chiqarishni  yuqori  texnologiyalar  darajasiga  ko’tarish  imkoniyatini  yaratadi.  Beton 
qorishmasi  qoliplarga  qulay  joylanuvchan  massa  bo’lgani  tufayli  istalgan  murakkab  shakldagi 
konstruktsiya va qismlarni tayyorlash mumkin.