Microsoft Word Архитектуравий ашёшунослик

Yirik  to’ldirgich.  Oddiy  og’ir  beton  tayyorlashda  yirik  to’ldirgich  sifatida  shag’al  va 
chaqiq  toshlar  ishlatiladi.  Yirik  to’ldirgich  5-70  mm  fraktsiyada  bo’ladi.  Massiv  monolit 
konstruktsiyalar  va  inshootlar  qurilishida  beton  qorishmasiga  150  mm  yiriklikgacha  to’ldirgich 
kiritish  mumkin. Shag’al tarkibi tosh va qisman qumdan  iborat bo’lib, chang, tuproq, slyuda  va 
organik chirindilar aralashgan bo’ladi. Shag’al donalari oval, yapaloq shaklda bo’lib, yuzasi tekis 
bo’ladi. Tog’ (jar) shag’alining yuzasi g’adir-budir bo’lishi mumkin. Daryo, dengiz shag’ali tog’ 
shag’aliga nisbatan tozaroq bo’ladi. 
Chaqiq  tosh  otqindi,  metamorfik  va  suv  muh’itiga  chidamli  zich  cho’kindi  tog’  jinslarni 
maydalab tayyorlanadi.  Chaqiq tosh serqirra  va  yuzasi  g’adir-budir  bo’lishi  tsement  toshi  bilan 
yaxshi tishlashishini taminlaydi. Shuning uchun  yuqori  markadagi  betonlar tayyorlashda chaqiq 
tosh ishlatiladi. Chaqiq tosh tarkibida tuproq, chang va organik aralashmalar kam bo’ladi. 
Yirik  to’ldirgich  sifati  mineral  tarkibi,  tog’  jinslarining  mustah’kamligi  va  sovuqqa 
chidamliligi,  donador  tarkibi,  donalarning  shakli,  mineral  va  organik  zararli  aralashmalarning 
miqdori bilan belgilanadi. 
Yirik  to’ldirgich  jinsining  suv  shimgandagi  mustah’kamligi  beton  mustah’kamligiga 
nisbatan 1,5-2 marta katta bo’lishi kerak. 
Betonning  zichligi,  mustah’kamligi,  sovuqqa  chidamliligi  yirik  to’ldirgichning  donador 
tarkibiga  bevosita bog’liq bo’ladi. Yirik to’ldirgich donalarining uzluksiz fraktsiyalarda bo’lishi 
tsementning  tejalishini  taminlaydi.  Yirik  to’ldirgich  5-10,  10-20,  20-40  va  40-70  mm 
fraktsiyalarda bo’ladi. 
Beton  tayyorlashda  muayyan  fraktsiyadagi  yirik  to’ldirgichni  ishlatish  konstruktsiyaning 
o’lchamlari, armaturalar orasidagi masofalar bilan belgilanadi. 
Temirbeton  to’sinlar,  kolonnalar,  ramalar  va  boshqa  konstruktsiyalar  tayyorlashda  yirik 
to’ldirgich  donasining  katta  tomoni  o’lchami  armatura  sterjenlari  orasidagi  masofaning  34 
qismidan  kichik  bo’lishi  shart,  qavatlararo  va  tom  yopma  plitalari  uchun  esa  plita  qalinligining 
12 qismidan kam bo’lishi kerak. 
Bino va inshootlar qurilishida ishlatiladigan temirbeton konstruktsiyalar va beton buyumlar 
tayyorlashda  odatda  5-10  va  10-20  mm  fraktsiyali  to’ldirgichlar  2:3  nisbatda  aralashtirib 
qo’llaniladi.  Konstruktsiyalarning  h’ajmiy  o’lchamlari  yiriklashgan  sari  yirik  to’ldirgich 
fraktsiyalari  h’am  ortib  borishi  mumkin.  Beton  uchun  belgilangan  yirik  donalar  5%  gacha 
bo’lishi ruxsat etiladi. 

---

Zarurat  bo’lganda  3-10,  10-15,  5-15  va  15-20  mm  fraktsiyadagi  chaqiq  tosh  maxsus 
temirbeton  konstruktsiyalar  tayyorlashda  ishlatilishi  mumkin.  Yirik  to’ldirgich  donador  tarkibi 
donalarning  eng  katta  D  va  eng  kichik  d  o’lchamlari  bilan  belgilanadi.  Har  bir  fraktsiya  yoki 
ularning aralashmalari donador tarkibi quyidagi oraliqda bo’lishi kerak: 
 
Elak o’lchamlari 
d 
0,5(dD) 
d 
1,25D 
5(3)mm 
10mm va 
yuqori 
Bitta fraktsiya uchun 
Fraktsiyalar 
aralashmasi 
Elaklardagi to’la qoldiq, 
% massa bo’yicha 
95-100 
90-100 
40-80 
50-70 
0-10 
0 
 
Yirik  to’ldirgichning  donador  tarkibi  10  kg  massali  namunani  teshiklar  o’lchami  70,  40, 
20,  10  va  5  mm  li  standart  elaklar  yig’masidan  o’tkazib,  h’ar  bir  elakdagi  aloh’ida  va  to’la 
qoldiqlar  topiladi.  Donalarning  eng  yirigi  to’la  qoldig’i  5%  ortmaydi,  donalarning  eng  kichik 
o’lchamlari to’la qoldig’i kamida 95% tashkil etishi kerak. Bundan tashqari 0,5 (Dd) va 1,25D 
ning qiymatlari h’isoblanadi. 
Yirik to’ldirgichning donador tarkibini bah’olash va beton qorishmasi tayyorlashda yaroqli 
soh’ani maxsus chizma vositasida ifodalanadi. (7.2-rasm).