Microsoft Word “Аналог ва рақамли электроника” фани бўйича маърузалар матни docx

Биполяр транзисторлар асосида яратилган ҳароратни ўлчовчи 
датчиклар 
Зомонавий ҳароратни ўлчовчи датчиклар -55 °С дан +150 °С 
градусгача оралиқда жуда катта аниқликда ўлчаш имкониятига эга бўлиши 
билан бир қаторда уларда ишлатилган кучайтиргичлар ўлчаш натижаларини 
ишлашга жуда қулай бўлган наминал чизиқли қийматларда узатиш 
имкониятига эгадирлар. (масалан 10 мВ/°С) Бу ҳароратни ўлчовчи 
қурилмаларни 
яратишда 
асосан 
ярим 
ўтказгичларнинг 
ўтказиш 
характеристикаларини 
температурага 
боғлиқлик 
хоссасидан 
кенг 
фойдаланилади. 
Бизга маълумки биполяр транзисторларнинг база эмиттер кучланиш 
тушиши коллектор токи билан қуйидаги муносабат орқали боғлиқ 
1 
Бу ерда k — постоянная Больцмана, Т — абсолют температура, q —
электроннинг заряди, I
Т
— коллектор ўтишининг иссиқлик токи. 

---

Ҳайдаров А.Ҳ. Ааналог ва ракамли электроника  
91 
1-расм температурани ўлчаш қурилмасининг асосий кўриниши. 
N +1 та абсалют бир хил транзисторларни олиб улардан бирига қолган 
N тасини паралел уласак N та транзисторларнинг коллектор токи ўз аро
тенг бўлади. 
Биринчи 
транзисторнинг 
коллектор 
токи 
билан 
қолган 
N 
та 
транзисторларнинг коллектор токлари ўз аро тенглигини ҳисобга олиб база 
– эмиттор кучланиш фарқини қуйидагича бахолашимиз мумкин. 
2 
Шундай қилиб бу кучланишлар фарқи абсалют температурага тўғри 
пропорционал экан. 
Амалий кучайтиргичлар асосида яратилган интеграл датчиклар. 
Брокау ячейкаси. 
Қуйидаги схема 2-тенглама асосида яратилган ҳароратни ўлчаш 
қурилмаси бўлиб у Брокау ячейкаси деб ном олган. 
2- расм тақиқланган зонанинг катталигига асосланган ҳарорат 
датчигининг схемаси. 

---

Ҳайдаров А.Ҳ. Ааналог ва ракамли электроника  
92 
Бу схемада VT2 N та ўз аро паралел уланган транзисторлар мажмуаси 
бўлиб, улар VT1 транзистор эмитторига уларнинг эмитторлари R
2
қаршилик 
орқали
уланган схемадан кўриниб турибдики VT2 транзисторнинг эмиттор 
токи қуйидагига тенг. 
Амалий кучайтиргичнинг қайта уланиш занжири сабабли R
1
қаршилик 
орқали ўтаётган коллектор токларининг жами ўз аро тенг. Бунинг 
натижасида R
1
қаршиликка тушаётган кучланишлар фарқи абсалют 
температурага тўғри пропорционал. Ҳақиқатдан ҳам 2 тенгликни ҳисобга 
олиб қуйидаги тенгликни келтириб чиқаришимиз мумкин. 
3 
R
1
/R
2
ва N катталикларни шундай танлашимиз мумкинки натижада VT1 
транзисторнинг базасидаги кучланиш ва ўз навбатида кучайтиргичнинг 
чиқишидаги кучланиш кремнийнинг тақиқланган зонасининг катталиги 
1.205 В га тенг бўлиши мумкин. Бу катталик ҳароратга боғлиқ эмас. 2- 
расмда ишлаб чиқаришда кенг тарқалган ярим ўтказгичли датчикнинг 
схематик кўриниши келтирилган. 
Замонавий 
схемотехникани 
ривожланиши, 
кўп 
функциали 
датчикларнинг ишлаб чиқариш ва улар устида олиб борилаётган 
тадқиқотлар шуни кўрсатадики технологик жараёнларни бошқаришда 
ишлатиладиган контроллерларнинг ҳам жуда кўп функцияларини датчиклар 
орқали амалга оширилмоқда. Уларнинг интелектуал турлари яратилмоқда 
бу датчиклар нафақат ўзлари ўлчаётган катталикни балки технологик 
жараён устида ҳам маълум амаллар бажариш имкониятига ҳам эгадирлар. 
Датчик ва ижро этувчи механизмларнинг қаерга - тизимга ёки 
бошқариш объектига боғланиши ҳақида бахслашиш мумкин, лекин улар 
қаерга тааллуқли ёки боғланган бўлмасин бир нарса аниқ: бу воситалар бир 
томондан объектнинг ажралмас қисми, чунки улар унинг ичига ўрнатилган 
ва маълумотларни ишлов бериш учун узатишга ҳамда бу ишлов бериш 
натижасида олинган буйруқларни бажариш учун қабул қилишга имкон 
беради; иккинчи томондан улар бошқариш тизимининг ажралмас қисмидир, 
чунки датчиклар ҳам, ижро этувчи механизмлар ҳам органик жиҳатдан унга 
мувофиқ келиши, яъни тизимнинг бошқарилувчи жараён ҳақидаги кирувчи 
ахборотни қабул қилиши учун, бошқарув объектининг эса бошқарувчи 
ҳисоблаш машинасидан келаётган чиқувчи ахборотни қабул қилиши учун 
мослашган бўлиши керак. 

---

Ҳайдаров А.Ҳ. Ааналог ва ракамли электроника  
93 
Ҳозирда датчик ва ижро этувчи органларни технологик жиҳозлар 
(агрегатлар, станоклар ва бошқалар) билан комплекс етказиб бериш 
анъанаси мавжуд бўлиб, бунда, уларни турли хил ҳисоблаш техникаси (ҲТ) 
воситалари билан турлича уланишлар эҳтимоли ҳисобга олинади. Демак, 
уларнинг тузилиши, ишлаш принципи ва характеристикалари шу мақсад 
учун мос келиши керак. Шунинг учун, бошқарув объектининг БҲМ билан 
боғланиш органларини танлаш буюртмачининг вазифаси деб ҳисоблаш 
лозим. Қуйида бундай органлар қандай асосий талабларга жавоб бериши 
кераклигини ва уларни танлашда асосий эътиборни нимага қаратиш 
лозимлигини қараб чиқамиз.