Microsoft Word Амиров Elektr o`lchashlar doc

Afzalliklari: chiqish quvvatining kattaligi, ishlashda ishonchliligi, turli ekspluatatsiya sharoitlarida parametrlarining stabilligi.
Kamchiliklari: tashqi magnit maydonining ish rejimiga ta'siri sezilarliligi, massa va gabarit o'lchamlarining kattaligi.
4.4.4. Magnit qisiluvchi o‘lchash o‘zgartkichlari
Bunday o‘zgartkichlarda mexanik ta’sir (cho’zilish, qisilish) natijasida magnit

o‘tkazuvchi materialning magnit singdiruvchanligi ( ) o‘z qiymatini (magnit
2 S
L  w 0
l^ elastik effekt) o‘zgartiradi va zanjir induksionligi ifodaga ko‘ra o‘zgaradi. Magnit elastik effekt ikkita ko'rinishda bo'ladi: ayrim materiallarda mexanik kuchlanish ta'sirida magnit singdiruvchanlik ortsa, boshqalarida kamayishi mumkin. 4.7 - rasmda material magnit singdiruvchanligi o'zgarishining unga berilgan mexanik kuchlanish ta'siridagi nisbiy uzayishga bog'liqligi keltirilgan.
Magnit elastik o'zgartkichlarning konstruksiyalari xilma-xil. Ularni quyidagi ikkita asosiy guruhga ajratish mumkin: 1) mexanik kuchlanish ta'sirida materialning magnit singdiruvchanligi faqat bitta yo'nalish bo'ylab o'zgaradi; 2) mexanik kuchlanish ta'sirida materialning magnit singdiruvchanligi o'zaro perpendikulyar yo'nalishlarda o'zgaradi (-rasm, b). Birinchi guruh magnit elastik
o 'zgartkich magnit o'tkazgichi energiya isrofini kamaytirish maqsadida yupqa elektrotexnik tunukalardan yig'iladi. Magnit elastik sezgirlik maksimal qiymatga ega bo'lishi uchun magnit o'tkazgich to'yinishi sohasida ishlashi lozim bo'ladi.
Ikkita induktiv g'altagi o'zaro perpendikulyar joylashgan transformator
4.7 - rasm. prinsipida ishlaydigan magnit elastik
o'zgartkichlarda ( 4.8 - rasm, b) g'altakning
magnit oqimi o'zgarmas bo'lib, u g'altakni kesib o'tganda unda EYuK hosil

4.8 - rasm.
bo'lmaydi. Magnit o'tkazgichga mexanik kuchlanish berilganda uning magnit singdiruvchanligi o'zgarishi natijasida g'altak o'ramlarini kesib o'tayotgan magnit oqimi o'zgaradi va natijada unda mexanik kuchlanishga proporsional bo'lgan EYuK hosil bo'ladi. EYuK fazasining ishorasi yo'nalishiga bog'liq bo'ladi. Magnit qisiluvchi o‘zgartkichlarning aniqliligiga materialning magnit gisterezisi,
^{  f U( m)} funksiyaning nochiziqligi, materialning eskirishi va harorat ta’sir qiladi. Shuning uchun ham natijaviy xatolik 2% dan kam bo‘lmaydi. Bu o‘zgartkichlar bosimni, vibratsiyani, mexanik kuchlanishni va boshqa noelektrik kattaliklarni o‘lchashda qo‘llaniladi
4.5. Issiqlik o‘lchash o‘zgartkichlari
Issiqlik O‘O‘ ning ishlashi metall va yarim o‘tkazgichlar xossalarini haroratga bog‘liqligiga asoslangan. Bu o‘zgartkichlarda kirish kattaligining o‘zgarishi issiqlik balansi tenglamasi Q₁ = Q2 + Q₃ ni o‘zgarishiga olib keladi, bu yerda: Q1 – o‘zgartkichlardagi issiqlik miqdori; Q2 – atrof-muhit bilan almashadigan issiqlik miqdori; Q3 – o‘zgartkichda n tok ta’sirida ajraladigan issiqlik miqdori.
Atrof-muhit bilan almashadigan issiqlik miqdori o‘zgarmas bo‘lsa, o‘zgartkichlardagi issiqlik miqdori faqat chiqish parametri bo‘lgan tokka bog‘langan bo‘ladi.
4.5.1. Тermojuftliklar
Bu o‘zgartkichlarda ikkita har xil metall yoki yarim o‘tkazgichlar birlashgan joyida harorat o‘zgarishi natijasida e.yu.k. hosil bo‘ladi.
E.yu.k. termojuftliklarning ulangan uchlari harorati Т1 va ulanmagan uchlarining haroratlari Т2 ayirmasiga bog‘liq bo‘ladi:
E = r (T1 T2) ,
bu yerda: r – materiallarning harorat koeffitsiyenti.
Haroratning o‘zgarish diapazoniga ko‘ra termojuftliklar mis va konstan-tandan (270°C gacha), platinarodiy va platinadan (1300°C gacha) hamda volfram va reniydan (2500°C gacha) yasaladi.
Тermojuftliklarda xatoliklar asosan o‘zgartirish funksiyasi nochiziqligi, bo‘sh qismalari haroratining o‘zgarishi hamda xalaqit termo e.yu.k. hosil bo‘lishi hisobiga yuzaga keladi. Тermojuftliklarning inersiyasi bir necha daqiqaga yetadi.
Termojuftliklar o'zgartirish funksiyasini chiziqlilashtirish (linearizatsiyalash) maqsadida turli korreksiyalash usullaridan foydalaniladi. Shulardan bittasi avtomatik tuzatish kiritish usulidir. Bunga misol tariqasida termojuftlik qismalaridagi harorat nostabilligini ko'prik yordamida kompensatsiyalash sxemasi 4.9 - rasmda keltirilgan. Termojuftlik qismalarida haroratning o'zgarishi natijasida

4.9 - rasm. Termojuftlik ulanish sxemasi
belgilanadi.
4.5.2. Тermorezistorlar

Termorezistorlarning ishlash prinsipi tashqi harorat o'zgarganda tokli o'tkazgichlardagi elektronlarning issiqlikdan qo'zg'alishi natijasida ular elektr o'tkazuvchanligining o'zgarishiga asoslangan (4.10 - rasm). Yarim o'tkazgichlarda qarshilikning haroratga bog'liqligi asosan ulardagi aralashmalar hisobidan yuzaga keladi. Termorezistor sifatida qo'llaniladigan materiallarga qo'yiladigan asosiy talablarga qarshilikning harorat koeffitsiyenti qiymatining mumkin qadar katta va stabil bo'lishi, tashqi muhit ta'siriga chidamlilik, mexanik mustahkamlik va boshqa

uchta rezistor va bitta termorezistor RK (qarshiligi haroratga bog'liq bo'lgan rezistor) dan iborat bo'lgan o'zgarmas tok ko'prigining muvozanati buziladi. Natijada ko'prik diagonalida paydo bo'lgan kuchlanish termojuftlik qismalarida haroratni o'zgarishi natijasida paydo bo'lgan termo EYuK ni kompensatsiyalaydi. Bu sxemaning samarasi uchala rezistor qarshiliklarining harorat o'zgarishiga qay darajada bog'liq emas (invariant) ligi bilan

4.10 - rasm. Metall (1) va yarimo'tkazgich (2)
termorezistorlarning haroratni o'zgartirish funksiyasi
ba'zi bir xususiyatlar kiradi. So'nggi yillarda termorezistorlar ko'pincha mis, nikel va platinadan yasalmoqda. Misdan yasalgan termorezistorlarda yuqori darajada tozalangan elektrotexnik mis ishlatiladi. Bu termorezistorlarning o'zgarish funksiyasi haroratning -200С dan 200С gacha bo'lgan diapazonida qariyb, chiziqli ko'rinishda bo'ladi.
Misdan yasalgan termorezistorlarning nominal qarshiligi 10000 Om dan oshmaydi. Ulardan o‘tadigan tok esa 10–15 mA bo‘ladi.
Platinali termorezistorlar 1200С gacha haroratda ham oksidlanmaydi. Narxining

qimmatligiga qaramay texnik xarakteristikalarining yaxshiligi sababli ular keng qo'llaniladi. Nikeldan yasalgan termorezistorlar 250…300С gacha bo'lgan haroratlarda ishlay oladi.
Bu tur termorezistorlarning misli termorezistorlardan afzalligi - o'zgartirish funksiyasining keng diapazonda chiziqliligi va qarshilik harorat koeffitsiyentining taxminan 5 barobar kattaligi.
Yarim o'tkazgichli termorezistorlar asosan germaniy va kremniydan, ayrim hollarda esa grafitdan yasaladi. Metall termorezistorlardan farqli ravishda ularda qarshilik harorat koeffitsiyenti katta va manfiy. Yarim o'tkazgich metallarda solishtirma elektr qarshilik qiymati nisbatan katta bo'lganligi sababli ular asosida qarshiligi katta, ammo o'lchamlari kichik bo'lgan termorezistorlar yasash mumkin.
Radioelektronika sanoatida manfiy va musbat harorat koeffitsiyenti – 100°C dan 300°C gacha harorat diapazonida foydalaniladigan termorezistorlar ishlab chiqariladi. Ularning volt-amper xarakteristikasi 4.11- rasmda keltirilgan. Musbat harorat koeffitsiyentli termorezistorlar pozistorlar deb ataladi (4.11- b rasm). Ular asosan bariy titanatidan yasaladi. Pozistorlarning asosiy xususiyatlaridan biri - qarshiligining tor diapazonda o'zgarishi. Boshqa yana bir xususiyati VAXda to'g'ri chiziqqa yaqin bo'lgan qismning mavjudligi.
Pozistorlar nazorat va avtomatik rostlash sistemalarida harorat o‘zgartkichlari (datchiklari) sifatida qo‘llaniladi. Bunda termorezistorlardan iborat zanjirga harorat mo‘tadilligini saqlab turuvchi (korreksiyalovchi) qo‘shimcha elementlar ulanadi.
Masala. Platinaplatinarodiyli termojuftlik orqali 1000°C harorat o‘lchanganda, ichki qarshiligi 100 Om li millivoltmetr ishlatilgan. Тermojuftlik

4.11 - rasm. Termorezistor (a) va pozistor (b) larning volt-amper xarakteristikalari.
qarshiligi 20°C dan 1000°C gacha 3 Om dan 6 Om gacha o‘zgargan. 1000°C
haroratni o‘lchashda hosil bo‘lgan qo‘shimcha nisbiy xatolikni aniqlang.