Microsoft Word Allambergenova M

³ Klyashtorniy. S.G “Епоха M.Kaшкарского” -ST-1972, 21-bet


⁴ V.V.Radlov “K вопросы об уйгурах” AN-1893, 56-57 betlar


5





Keyinchalik N.M.Yadrinsev, Kosho-saydamdan topilgan, Kultegin va Mog’ilyon xonga bag’ishlangan bitiglar haqida “Bunday eski mozorlar va esdaliklar faqat turklar yoki uyg’urlarda yoziladi”⁵ -deydi. N.M. Yadrinsev shundan keyin mazkur obidalarga alohida e'tibor qarata boshlaydi, uning ekspeditsiyasi 1889-yili yozda Kosho-Saydam yerida, Kokshin-O’rxun (O’rxun daryosi bo’g’ozida) yoqasida, Ulan-Batordan 400 km orqaroqda, Ugiy-nor ko’lidan 25 km janubda hamda Qorabalasog’un xarobalaridan 40 km orqaroqda bo’lib o’tadi. Topilgan esdaliklarni V.Tomsen va V.V.Radlov dastlabki marta o’qiydi. Ular Kultegin va Mog’ilyon xon yozma yodgorliklarini topishadi, hamda ularning muallifi Yollug’ tegin ekanliklarini aniqlashadi. Shuningdek, xoqonlar ashin qavmidan bo’lishi mumkin degan gipotezani ham ilgari surishadi. Mazkur esdaliklarning orqa va yon tomonlarida xitoy ierogliflari bo’lib, ular matnlarni o’qishni osonlashtirgan, ya'ni kalit so’zlar vazifasini bajargan.

Shundan keyin, ya'ni N.M.Yadrinsev ekspeditsiyasidan so’ng ikki yo’nalish harakatga tushdi. Birinchisi, rus Fanlar Akademiyasi hamkorligida V.V.Radlov, ikkinchisi, fin A.Geykel (1851-1924) o’z ilmiy kollegasi bilan matnlarni o’rganish ishlariga kirishildi. Bu guruhlarning muvafaqqiyatlari maxsus atlas xaritalari bilan belgilab ko’rsatildi. Run esdaliklari haqidagi atlas xaritalar bosilib chiqqandan keyin, hamda yetarli xulosalarga tayanib, matnlar turk xalqlariga tegishli degan xulosaga kelinadi. Shundan keyin shifrlarning sirini yechish birmuncha yengillashadi. Mazkur ishga, ya'ni matnlarning mohiyatini ochishga ikkita katta olim: Kopengagenda dat tilshunosi V.Tomsen hamda Peterburgda rus turkologi V.V.Radlov kirishdilar. 1893-yili 25-noyabrda V.Tomsen O’rxun-Enasoy obidalarini o’qishga kalit topdi va bu haqida V.V.Radlovga xat orqali 1894-yili 19- yanvarda xabar berdi. V.Tomsen o’zi topgan yangilikni dat FA konferensiyasining ochilishida gapirib berdi^{5 6}.

O’zbek tilshunosligida mazkur bitiglarni o’rganishda ham katta ishlar qilingan. Jumladan, A.Rustamov, G’.Abdurahmonov, N.Rahmonovlar o’rganishgan.