Microsoft Word Allambergenova M

11








qabilalar uchun yagona bo’lgani uchun, adabiy til xususiyatini o’zida gavdalantiradi. Adabiy tilning fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi va leksik tarkibi ayni shu yodgorliklarda mujassamlashgan.

Qadimgi turkiy-run yodgorliklari adabiy tilni o’zida ifodalar ekan, qadimgi turkiy tildagi bu jarayonga nisbatan koyne terminini qo’llash maqsadga

o

muvofiqdir. Koyne -bir yoki bir necha dialekt asosida kelib chiqqan, mamlakat aholisining turli guruhlari o’rtasidagi dialektlararo munosabat vositasi bo’lib xizmat qiladigan tildir. Demak, qadimgi turkiy tilda koyne- leksik qatlam, fonetik tizim, so’z yasalishi turlari, morfologik shakllar va sintaktik konstruktsiyalardagi umumiy jihatlarni qamrab oladi. Tildagi bu hodisani ma lum bir mamlakat hududida amal qiladigan qonunlar majmuiga qiyoslash mumkin. Qonunlar, aqida va farmonlar o’zgarmagani va hamma uchun bir mezonga ega bo’lgani singari, koyne ham o’zgarmasdir. Agar koyneda o’zgarish yuz beradigan bo’lsa, bu tashqi omillar natijasida majburan qilingan bo’ladi.

Qadimgi turkiy tilning adabiy til sifatida shakllanganini qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning leksik qatlami ko’rsatib turibdi. Qadimgi turkiy yodgorliklarni ilk bor tadqiq etgan V.V. Radlov yozuv xususiyatlariga, fonetik va morfologik xususiyatlarga asoslangan holda, bu davrda uchta dialekt qadimgi turkiy adabiy tilni shakllantirganini aytgan edi. Bu dialektlar quyidagilardir: 1) qadimgi shimoliy dialekt (Turk-sir dialekti, bu “Oq turklar yoki g’arbiy turklar” degan manoni bildirib, hozirgi O’rta Osiyoda istiqomat qilgan turkiy qavmlarni bildiradi); 2) Qadimgi janubiy dialekt (uyg’ur tili); 3) Aralash dialekt (buni “aralash til” deb ham aytish mumkin). ⁸





1-jadval, N.Rahmonov,Q.Sodiqov “O’zbek tili tarixi”T-2009, 32-bet