Microsoft Word Allambergenova M

15





Ol qan yoq boltuqta kasra Alyitmis, icxinmis Acamiz,

(otamiz Bumin xoqon To ’rt bo ’lakni qismish, yig’mish, yoymish, bosmish Ul xon yo ’q bo ’lgandan so ’ngra Elyo’q bo’lmish, qochishmish).

Ya'ni, Bo’min dastlabki turk xoqonlaridan hisoblanadi. Shu sababdan ham xalq orasida uning hayoti to’g’risida rivoyat yoki afsonalar yaratilgan bo’lishi kerak, chunki Kultegin va Bilga xoqon yodnomalarida ham Bo’min haqida eslatilishi shundan dalolat beradi. Shunga o’xshash belgilar orqali ham yozma yodgorliklarni qadimgi xalqlar og’zaki ijodining mantiqan davomi ekanligini tasdiqlash mumkin.

Eramizning 745-yilida turk xoqonligini bosib olgan uyg’urlar davlati, asosan, ilgari Sharqiy turk xoqonligi tarkibiga kirgan qabilalarni birlashtirar edi. G’arbiy turk xoqonligining ajralib ketishi uyg’urlar davlatini kuchsizlantiradi. Buning natijasida 840-yilda uyg’ur davlati qirg’izlar tomonidan bosib olinadi. Qirg’izlar xukmronligi X asrgacha davom etadi. Ammo, o’zining birligini ittifoqini yo’qotgan ko’pgina uyg’ur qabilalari qirg’izlar hujumidan keyin g’arbga yo’l olib, o’z mustaqil davlatini tuzadi. Turk xoqonligi tarkibiga kirgan turklarning bevosita davomchisi, vorisi bo’lgan uyg’urlar juda katta meros -o’sha davr tilini aks ettiruvchi yozma yodgorliklar qoldirganlar. Bu yodgorliklar birin-ketin yozilganligi bois ular xronologik jihatdan ikkiga bo’linadi.

Birinchi davrga xos obidalar eng qadimgi yodgorliklar bo’lib, ular O’rxun yozuvi obidalari bilan umumiylikka ega bo’lgan bitigtoshlardan iborat. Bular ichida eng mashhuri turk xoqonlari Kultegin va Tonyuquq sha’niga qo’yilgan qabr toshlariga yozilgan yodgorliklardir. Bu toshlar O’rxun (Mo’g’uliston) va Enasoy daryolari bo’ylaridan topilganligi sababli fanda “O’rxun-Enasoy yozuvlari” deb nomlanadi. Shuningdek, bu yozuv run nomi bilan ham ataladi. “Run” so’zi Skandinaviya xalqlari tilida “sirli, tilsim” ma nolarida qo’llangan. Sibirda surgunda bo’lgan shved ofitseri F. T. Tabbert-Stralenberg 1730-yilda O’rxun-