Microsoft Word Allambergenova M

Til va adabiyot ta’limi jurnali. 2013-yil 2-son, 36-38 betlar.


14





qadimgi skandinav-german tillariga oid run, runiy (Runa “sirli, yashirin”) nomi bilan ham yuritiladi. Faqat XIX asrning 90-yillarida bu yozuvni dastlab daniyalik olim V.Tomsen va rus turkologi V.V.Radlov o’qiydilar. Ular bu yodgorliklarning til xususiyatlari turkiy xalqlarga tegishli ekanligini aniqlab beradilar. Shundan keyin ko’p yillar davomida bu yozuvlarni tarjima qilish, til xususiyatlarini o’rganish va nashr etish sohasida katta ishlar qilinadi. Shuni alohida takidlash kerakki, yaqin yuz yetmish yil davomida dunyoning ko’p arxeologlari, tilshunoslari, tarixchi olimlari bu yozuv “run” (sirli) emasligi borasida ko’p mehnat qildilar. D.G.Messershmidt dunyoga Enasoy yozuvlarini kashf qildi, N.M.Yadrinsev run yozuvlari deshifrovkasi uchun sharoit yaratib berdi, V.Tomsen yozuv belgilari va tilini aniqladi, V.V.Radlov matn mazmunini tushintirib berdi, S.Y.Malov runologiya sohasida filologlar maktabiga asos soldi. Shundan so’ng, S.G.Klyashtorniy, I.V.Stebleva, H.O’rxun, T.Tekin, Najib Osim, G.Aydarov kabilar bitiglarni o’rganishga kirishganlar. Bu bitigtoshlar VII-VIII asrlarga tegishli bo’lib, turk xoqonligi davrida runiy yozuvda bitilgan. Ular grafik jihatdan bir-biriga ancha yaqin turadi. Sug’diy yozuvi ta sirida paydo bo’lgan qadimgi turkiy run yozuvi G’arbiy va Sharqiy turk xoqonligida keng tarqalgan edi. Toshbitiklar turkiy xalqlar tarixida favquloddagi yozma adabiyot emas. Ular qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining mantiqan davomi, o’zidan avvalgi adabiyotning mazmuni, ruhi, g’oyasini rivojlantirgan yangi shaklidir. Tosh bitiklardagi arxaik tasvirlar shundan dalolat beradi. I.V.Stebleva, N.Rahmonov va boshqa olimlar tosh bitiklarning bunday xususiyatlarini asoslab berganlar. Yodnomalarda bayon qilish usuli va bu usulning uch qat iy unsurlari-asarda boshlanma, voqea rivoji, tugallanmaning mavjudligi turkiy, umuman, barcha xalqlar og’zaki ijodiga xos arxaik xususiyatlardir. Tosh bitiklar qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining davomi sifatida yuzaga kelganligining asoslari mavjud. Masalan, Ungin yodnomasi shunday boshlanadi:

Acumiz, apamiz Yami qagan Tort bulungug qismis, yigmis, yamis, basmis,