Microsoft Word àñîñèéòåõ10. doc

 
 
30-Ma’ruza 
MAVZU:  
QATTIQ JISMLARNI EKSTRAKSIYALASH VA ERITISH 
1.  Qattiq jismlarni ekstraksiyalash va eritish nazariyasi 
2.  Ekstraktor va eritkichlarning tuzilishi. 
3.  Ekstraksiyalash jarayonlarini jadallashtirish. 
 
G`ovaksimon murakkab qattiq jismlar tarkibidan bir yoki bir necha komponentlarni erituvchilar 
yordamida ajratib olish jarayoni ekstraksiyalash deb ataladi.
 Odatda ajratib olinishi lozim bo׳lgan 
komponent qattiq moddaning tarkibida qattiq yoki erigan holda bo׳ladi (32.1-rasm). Jarayonni amalga 
oshirish uchun tegishli erituvchi tanlab olinadi. Ekstraksiyalash paytida kerakli komponent qattiq 
fazadan diffuziya orqali suyuq fazaga o׳tadi, biroq bu arayonda qattiq jismning negizi o׳zgarmay qoladi, 
ya’ni u inerttashuvchi vazifasini o׳taydi. 
Qattiq jismlari ekstraksiyalash jarayoni sanoatning turli tarmoqlarida ishlatiladi. Kimyo sanoatida 
ishqor, kislota va tuzlari, oziq-ovqat sanoatida qand, o׳simlik moylari, soklar, vitaminlarni, kimyo-
farmasevtika sanoatida turli dorivor moddalarni, gidrometallurgiyada esa rangli va nodir metallarni 
olishda ekstraksiyalash usullaridan keng foydalaniladi. 
Kimyoviy texnologiyada qattiq jismlari suyuqlikda eritish jarayoni ham keng ishlatiladi. Qattiq jismning 
suyuq fazaga to׳la o׳tishi eritish jarayoni deb ataladi.
 Bu jarayonda qattiq jismning erimay qoladigan 
inert negizi yo׳q. 
Qattiq jismlami ekstraksiyalash va eritish jarayonlarining umumiy va bir-biridan farq qiladigan 
tomonlari ham bor. Umumiy tomoni shundaki, ikkala jarayon ham qattiq jism-suyuqlik sistemasida olib 
boriladi. Bu jarayonlarning bir-biridan farqini quyidagicha tushuntirish mumkin. Ekstraksiyalash 
jarayoni ikki bosqichda o׳tkaziladi: 

---

 
144
 
 
32.1-rasm. G`ovaksimon jismlarning tuzilish sxemasi 
a- erigan moddani ajratib olish;b – qattiq moddani ajratib olish; 
1-  inert negizi; 2-g`ovaklar ichidagi suyuklik; 3- qattiq eruvchan modda 
 
1) tegishli moddaning qattiq jism g`ovaklari ichidan tashqi yuzasiga ichki diffuziya yo׳li bilan 
o׳tishi; 
2) qattiq zarracha yuzasidan moddaning tashqi diffuziya tufayli chegara qatlam orqali suyuqlikning 
asosiy massasiga o׳tishi. 
Eritish jarayonining tezligi faqat ikkinchi bosqichning qarshiligiga bog`liq, chunki birinchi bosqichda 
qarshilik  bo׳lmaydi. Shu sababli eritish jarayoni ekstraksiyalashga nisbatan ancha tez boradi. 
Kimyo sanoatida erituvchilar sifatida ko׳pincha suv yoki ayrim anorganik kislotalarning eritmalari 
ishlatiladi, bunday jarayon ishqorlanish deb yuritiladi. Ishqorlanish mineral xom ashyolarni kimyoviy 
qayta ishlash uchun birinchi bosqich hisoblanadi. Bu qayta ishlash orqali inert materiallardan 
qimmatbaho komponentlar olinadi. Dastlabki qattiq materialni erituvchi bilan o׳zaro ta’sir ettirish 
natijasida geterogen oquvchan sistemalar (pulpalar) olinadi. 
Eritish jarayoni odatda ko׳pchilik kimyoviy jarayonlari boshlanishidan oldin amalga oshiriladi, chunki 
erigan modda molekulalarining harakatchanligi va kimyoviy faolligi ortadi. 
Qattiq jism va suyuqlikning o׳zaro kontakt qilishiga ko׳ra, kimyoviy texnologiyada qo׳llaniladigan 
ekstraksiyalash va eritish jarayonlari quyidagi turlarga bo׳linadi: 
1) cheklangan hajmli davriy jarayon; 
2) to׳g`ri yoki qarama-qarshi yo׳nalishli jarayon; 
3) qo׳zg`almas qatlamli jarayon; 
4) mavhum qaynash qatlamli jarayon.