Microsoft Word ЎҚ. ҚЎланмамонетар 2019 docm

5 - МАВЗУ. БАНКЛАРДА ПУЛ МУОМАЛАСИНИ ТАШКИЛ 
ЭТИШ 
5.1. 
Марказий банкларнинг тарихан пайдо бўлиши, 
шаклланиши ва ривожланиши 
Маълумки, иқтисодиётни тартибга солишда давлат бош ислоҳотчи 
вазифасини ўтайди. Бироқ, давлатнинг ушбу функциясини маъмурий-
буйруқбозлик 
тизимидаги 
давлатнинг 
иқтисодиётдаги 
гегемонлиги 
тушунчаси билан адаштирмаслик керак. Бозор иқтисодиётининг асосий 
қоидаси шуки, давлат иқтисодиётнинг ривожи учун турли хил сиёсатларни 
амалга оширади. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, 
давлат сиёсатининг асосий кўринишлари монетар ва фискал соҳаларида 
амалга оширилади. Қуролни ишлатиш учун қўл керак бўлганидек, давлат ўз 
сиёсатини маълум органлар орқали амалга оширади. Ушбу органнинг 
сиёсатни амалга оширишдаги ваколатлари тегишли қонунлар орқали 
белгилаб берилади. Мавзудан узоқлашмаган ҳолда монетар сиёсатни амалга 
оширувчи орган – Марказий банклар ҳақида сўз юритсак. 
Марказий банкларнинг тарихан пайдо бўлиши, шаклланиши ва 
ривожланишига эътибор қиладиган бўлсак, уларнинг тижорат банкларидан 
анча кеч пайдо бўлганлигига амин бўламиз. Марказий банкларнинг юзага 
келишига асосий сабаб банк тизимининг бутунлай ишдан чиқиши 
даражасига етиши, яъни ҳар бир банк ўзича ва 
ўзи белгилаган микдорда муомалага турли 
хилдаги ҳамда 
турли 
номиналдаги 
пул 
белгилари чиқариши билан юзага келган. Бу ўз 
навбатида бевосита муомалада товар ва 
моддий қимматликларга нисбатан пулнинг бир 
неча баробар кўпайишига ва оқибатда нафақат банк тизимининг, балки бутун 
иқтисодиётнинг издан чиқишига олиб келган. Бу эса эмиссион банкларнинг 
марказлаштирилишига олиб келган. Натижада, эмиссия қилиш ҳуқуқини 
қўлга киритган банкнинг бошқа банкларга нисбатан барқарор ва мустаҳкам 

---

59
бўлиши маълум бўлди. Бу орқали банк тизимида мавжуд бўлиши керак 
бўлган соф рақобат йўқотилиб, кўзланган натижага эришилмади. Шундан 
сўнг, иқтисодчи олимлар тижорат банклари фаолиятини бошқарадиган ва 
фаолияти жиҳатдан улардан фарқ қиладиган банкни вужудга келтириш 
зарурлигини англаб етдилар. Шу тариқа марказий банкларнинг вужудга 
келишига ва уларнинг фаолиятига зарурият туғилди. Шундай қилиб, биринчи 
Марказий банк 1656 йилда Швецияда, ундан сўнг 1694 йилда Англияда 
вужудга келди. 
Банк кредит муассасаси бўлиб, жисмоний ва юридик шахсларнинг 
вақтинчалик бўш турган пул маблағларини жамғариш, йиғиш, жамланган 
маблағларни фойда олиш мақсадида маълум муддатга қарзга бериш, 
мижозларнинг топшириғига кўра турли тўловларни амалга ошириш 
вазифаларини бажаради. 
Бу вазифалар банк тараққиётининг дастлабки палласида пайдо бўлиб, 
жамият ижтимоий-иқтисодий тараққиётининг юксалиб бориши билан улар 
доираси ҳам кенгайиб бормоқда. Тараққиётининг бошланғич даврларида 
банклар маълум шартлар асосида черковларнинг ўзларига топширилган пул 
маблағларини сақлаб беришни таъминлаганлар. Нисбатан кейинроқ улар 
даставвал судхўрлик, кейинчалик тижорат кредитлари бериш, ҳисоб-китоб ва 
валюта билан таъминлаш фаолиятлари билан ҳам шуғулланганлар. 
Ҳозирда банклар қуйидаги турли хил операцияларни бажаради:
- пул маблағларини сақлаш;
- пул муомаласи ва кредит муносабатларни ташкил қилиш;
- хўжалик секторларининг турли субъектларини молиялаштириш;
- суғурта операцияларини, қимматли қоғозлар олди-сотдисини, 
воситачилик ишларини, мол-мулкни бошқаришни амалга ошириш;
- кредит муассасаларига маслаҳатлар бериш;
- хўжалик дастурларининг муҳокамасида қатнашиш;
- статистика ҳисоботини олиб боришда кўмаклашиш;

---

60
- мижозларга банк фаолиятининг турли йўналишларда хизмат 
кўрсатиш ва ҳ.к. 
Юқорида 
таъкидланганидек, 
банклар 
кредит 
муносабатлари 
ривожланишининг натижаси экан, уларни пул маблағларини жамлаш ва 
қайтариб беришлик, тўловлилик ва муддатлилик асосида ўз номидан қарзга 
бериш учун яратилган ташкилот сифатида кўрсатиш мумкин. 
Банкларнинг асосий мақсади пул маблағларини кредиторлардан қарз 
олувчиларга, 
сотувчилардан 
харидорларга 
ўтказишда 
воситачилик 
қилишдир. 
Таъкидлаш жоизки, пул маблағларни ўтказишни банклар билан бир 
қаторда бошқа молия-кредит ташкилотлари, масалан, инвестиция фондлари, 
суғурта компаниялари, брокерлик, диллерлик фирмалари ҳам бажариши 
мумкин. Бироқ банклар, молиявий бозор субъекти сифатида бошқа 
субъектлардан қўйидаги белгилари билан ажралиб туради: 
1) банклар учун қарз мажбуриятларининг икки томонлама 
алмаштирилиши хосдир. Яъни, улар ўзларининг мажбуриятларини (депозит) 
шакллантирадилар ва жалб қилинган маблағларни қарз мажбуриятларига, 
бошқа субъектларнинг қимматли қоғозларига жойлаштирадилар; 
2) банклар ўзларига юридик ва жисмоний шахслар олдидаги қатъий 
белгиланган сумма бўйича шартсиз мажбуриятларни оладилар. 
Демак, юқоридагиларга асосан айтиш мумкинки, банкларнинг нормал 
фаолият кўрсатиши учун аниқ белгиланган асосий фаолият турлари 
мавжуддир. Бундай операцияларга қўйидагилар киради: 
- депозитларни қабул қилиш; 
- пул тўловлари ва ҳисоб-китобларни амалга ошириш; 
- кредитларни бериш. 

---

61
Банкнинг бирламчи ва асосий вазифаси бўлиб, вақтинчалик бўш пул 
маблағларини жамлаш вазифаси ҳисобланади. Банклар бўш пул маблағларини 
йиғиш ва уларни капиталга айлантириш вазифаси орқали бўш пул маблағларини 
бир ерда жамлайди. Жамланган пул маблағларидан банкларни ўзларининг 
истеъмолига эмас, балки бошқа субъектларнинг исътемоли учун фойдаланилади. 
Бўш пул маблағи эгаси ўз маблағидан айни пайтда фойдаланишдан воз 
кечганлиги сабабли банк унга маълум фоизлар тўлайди. Жамланадиган ва қайта 
тақсимланадиган маблағларининг мулк ҳуқуқи бирламчи кредитор (банк мижози) 
да сақланиб қолади. Бўш пул маблағлари ҳисобидан ссуда капитали фонди 
вужудга келади. Мазкур фонд маблағлари иқтисодиётнинг турли соҳа ва 
тармоқларини кредитлаш мақсадида сарфланади.
Банкларнинг иккинчи вазифаси мамлакатдаги пул муомаласини тартибга 
солиш ҳисобланиб, улар турли хўжалик субъектлар орқали ўтадиган тўлов 
муомаласининг маркази сифатида чиқадилар. Ҳисоб-китоблар тизими орқали 
банклар ўзларининг мижозларига айирбошлашни амалга оширишни, пул 
маблағлари ва капитални айланиши учун шароит яратиб берадилар. Улар орқали 
алоҳида олинган субъектлар ва бир бутун мамлакат иқтисодиётидаги пул 
айланмаси амалга оширилади. Айнан муомалага кредит пулларни чиқариш 
вазифаси тижорат банкларини бошқа молиявий муассасаларадан ажратиб туради.
Банклар кредит пулларнинг эмитенти, яъни муомалага чиқарувчиси 
ҳисобланади. Банк томонидан мижозга берилган кредит унинг ҳисоб рақамига 
ўтказилиши ҳамда муомаладаги пул массаси миқдорининг ошишига таъсир 
кўрсатиши сабабли улар фаолияти устидан Марказий банк назорат олиб боради. 
Банкларнинг муҳим вазифаларидан бири ҳисоб-китобларни олиб бориш 
бўлиб, бунда банк мижозлар ўртасида воситачи бўлиб хизмат қилади. 
Банкларнинг воситачилик вазифаси деганда асосан уларнинг тўловларидаги 
воситачилиги фаолияти тушунилади. Банклар орқали корхона, ташкилот ва 
аҳолининг тўловлари ўтказилади.
Банклар қимматли қоғозлар чиқариш ва жойлаштириш, мижозларга турли 
ахборот ва маълумотлар тақдим этиш, маслаҳатлар бериш билан ҳам 

---

62
шуғулланишлари мумкин. Жуда катта сармояга эга бўлган банклар йирик 
инвестор сифатида чиқишлари, яъни умуман иқтисодиёт ривожига бевосита 
таъсир кўрсатишлари эҳтимол тутилган таркибий қайта қуриш ишларига 
аралашишлари мумкин. 
Шу ўринда, банк тизими таркибига кирувчи алоҳида тузилмаларнинг ўз 
фаолияти хусусиятидан келиб чиқувчи тор доирадаги вазифалари ҳам 
мавжудлигини таъкидлаш лозим. Жумладан, ҳозирги замон тижорат банклари ҳам 
юқорида белгилаб ўтилган умумий вазифаларни бажаради, яъни: 
- вақтинча бўш турган пул маблағларини йиғиш ва уларни капиталга 
айлантириш; 
- корхона, ташкилот ва аҳолини кредит ресурслари билан таъминлаш; 
- кредит пулларни муомалага чиқариш;
- иқтисодиётда ҳисоб-китоблар ва тўловларни амалга ошириш; 
- молия-валюта бозорида фаолият кўрсатиш; 
- иқтисодий-молиявий ахборотлар бериш ва маслаҳат хизматлари кўрсатиш 
ва ҳ.к. Бу вазифаларнинг асосийларини 1-расм орқали ифодалаш мумкин.