Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

18.2.12. Nikolay Muravevning Turkmaniston bilan Xivaga saёh’ati  
Nikolay Muravev (1794-1866) – mah’alliy h’arbiy mutaxassis, 1812-1814 
yillari Rossiyaning Eron va Turkiyaga qarshi olib borgan urushlarida ishtirok 
etgan, 1816-1828 yillari Kavkaz armiyasida xizmat qilgan. 1819-1820 yillari rus 
armiyasining Kavkazdagi bosh qwmondoni general Ermolovning topshirig’i 
bilan Boku - Kaspiy dengizi - Chelekan orli - Qoraqum orqali Xivaga borgan. 
N. Muravev kuzaturvchan odam edi. Mazkur safari h’aqida ёzib qoldirgan 
asarida («Puteshestvie v Turkmeniyu i Xivu gvardeyskogo generalnogo shtaba 
kapitana Nikolaya Muravёva», ch.1-11;-Moskva: 1822) Xiva xonligi h’aqida 
muh’im h’arbiy, iqtisodiy, tarixiy va etnografik malumotlar twplagan. 

---

 
228
Asarda Xiva xonligining h’ududi, yirik shah’arlari, xalqi va uning 
mashg’uloti va mudofaa sadoh’iyati (h’arbiy qudrati) h’aqida diqqatga sazovor 
malumotlar keltiriladi. Unda xususan quyidagilarni wqiymiz: 
«Xiva xonligi shimolda Orol dengizi va uning shimolida joylashgan chwl 
bilan chegaradosh. Chwlda qozoqlar istiqomat qiladilar. Shimoli-g’arbiy tarafi 
chwl va qumliklardan iborat. Bu h’ududda turkmanlarning Taka qavmi istiqomat 
qiladi. 
G’arbiy tarafi 800 verstga chwzilgan sah’ro bwlib, u erlarda Kaspiy 
dengizi atrofidagi qavmlar istiqomat qiladilar». 
Xiva xonligining beshta katta shah’ari bor. Ular Xiva, Yangi Urganch, 
Shovot, Kot va Gurlan. 
«Xiva»-poytaxt shah’ar. Aytishlaricha, qadimda Xivaq deb atalgan. 
Amudarё wz wzanini wzgartirmasdan avval, bunёd etilgan
119
. U katta shah’ar. 
Mashh’ur imoratlari madrasa, xon saroyi va ibodat qiladigan masjid bwlib, 
masjid gumbazi  feruza rangli koshin bilan qoplangan. Xonning h’ovlisi kwp 
h’akm katta bwlmay, unda h’am bir necha kichik masjid mavjud. Uylari loydan 
qurilgan, kwchalari tor. Shah’arda bir necha kichik dwkonlar h’am bwlib, 
(bozorida) h’aftada ikki marta oldi-sotdi bwladi. (Xivada) 3000 ga yaqin 
xonadon bwlib, xalqi 10 000 jon atrofida. Shah’ar xonlikdagi boshqa shah’arlar 
singari, ekinzorlar va katta bog’-rog’lar bilan wralgan. Bog’ wrtasida kichik-
kichik qalalar va uylar joylashgan». 
Yangi Urganch – shu kunlarda xonlikning yangi poytaxti, xon noibi Qutli 
Murod inoqning turar joyi. U Xivadan kattaroq, xonlikning tamom savdo-sotig’i 
shu erga twplangan, ah’olisining kwpchiligini sartlar
120
 tashkil qiladi. Dwkonlari 
kwp va gavjum bwlgan bu shah’arda Sharq mamlakatlarida etishtiriladigan h’ar 
xil qimmatli matolar, zeb-ziynat mollarini xarid qilish mumkin. Haftada bir 
necha kun savdo-sotiq bwladi. Yangi Urganchliklar boshqa mamdakatlarga va 
xonlikning boshqa shah’arlariga h’am wz mollarini olib borib, savdo-sotiq 
qiladilar. Yangi Urganch mustah’kam devor bilan wralgan». 
«Shovot bilan Kot bir qadar kichikdir. Birinchisida 2 000 ga , ikkinchisida 
1 500 ga yaqin xalq yashaydi. Har ikkala shah’ar h’am mustah’kam devor bilan 
wralgan. 
Xonlikning beshinchi shah’ri Gurlan deb ataladi. Unda tijorat ah’li kwp. 
Uylari loydan qurilgan va g’arib. Masjiddan boshqa yaxshi binolari ywq. 
Devorlarining asosi toshdan. Uylari loydan bwlishiga qaramay, pishiq qilib 
qurilgan... 
(Xorazmda) savlo-sotiqda shah’ardan qolishmaydigan katta qishloqlar 
h’am kwp. Buxoro ywlida joylashgan Hazorasp, Qipchoq, Qwng’irot, Oqsaroy, 
Xon qala, Moyjoygil va boshqalar shular jumlasidandir. 
Yangi Urganch Kwh’na Urganch wrnida emas, undan olisroqda, Xivaning 
g’arbiy tarafida, katta masofa ulug’vor imoratlarning vayronalari, pishiq g’isht 
va toshdan yasalgan buyumlarning parchalari bilan twlib toshib ёtibdi. Wsha 
                                                 
119
  Бу  воқеа  Араб  Муҳаммадхон (1602-1623 йй.)  ва  Абулғозихон (1643-1663 йй.)  замонида  содир  бўлган. 
Хива эса 2500 йил муқаддам бунёд этилган.
 
120
 Сартлар - ўтроқ савдогар халқ.
 

---

 
229
joylarda h’ozir h’am oltin topish mumkin. Bu h’ol Amularёning eski wzani 
bwylarida (qadimdan) shah’ar va xonadonlar bwlganidan guvoh’lik beradi. 
Shulardan Luazan qalasi, Qizil qala, Shlh’sanam, Wtin qala va boshqalarning 
xarobalari h’ozir h’am kwzga tashlanib turibdi. Xivaning g’arbiy tarafidagi 
chwlda saqlanib qolgan uylar va nah’rlarning izlari qadimdan bu erlarda 
madaniyati gullagan Xiva ёki Xorazm davlati bwlganidan darak beradi... 
Xiva xonligida istiqomat qilgan xalq kwproq g’alla etishtirish va 
bog’dorchilik bilan mashg’ul. Ularning daromadi asosan g’alladandir. Hamma 
erlarda obod qishloqlar, kanal va ariqlarning bwylarida ekinzorlar, uzumzorlar 
va serh’osil bog’lar... 
Ularning egalari boy-badavlat va farovon h’aёt kechiradilar. Etishtirilgan 
g’alla va meva istexmol talabi darajasidan ortiqroq. G’alla va mevaning 
istemoldan oshib qolgan qismini tevarak-atrofda kwchib yurgan qabilalarga, 
qozoqlar va turkmanlarga, Abulxon va Mingqishloq xalqiga olib borib sotadilar. 
Xivaliklar kwproq bug’doy ekadilar va g’alla ularning yurtida yaxshi 
bitadi. Uning katta qismi sotuvga yuboriladi. (Xivaliklar) bug’doydan boshqa 
yana sholi ekadilar, lekin kwzlangan miqdorda h’osil ololmaydilar, chunki sholi 
suvda wsadi, suv esa kam. Shunga qaramay, xivaliklar uni ekadilar, chunki 
undan tayёrlangan taom wta shirin bwladi...Lekin uni sotishga chiqarmaydilar, 
wzlariga zwrg’a etadi. Xonlikda kunjut h’am yaxshi wsadi. Undan moy oladilar 
va kwp qismini qwshni yurtlarga olib borib sotadilar. Harakat qilsalar uni 
bundan h’am kwproq miqdorda etishtirish mumkin. Kunjut moyi xonlikda 
kwproq etishtiriladi. Lekin arpa bilan kanop Xivada yaxshi wsmaydi. Shu 
sabadan uni kam ekadilar. Uanop moyi wrniga kunjut moyini kwproq 
ishlatadilar... 
Ot emi uchun kwproq yulg’un deb atalgan wt ishlatiladi. Urug’i ovqat 
uchun ishlatiladi, lekin uni kwp qaynatish kerak bwladi. Bu taom kwja deb 
ataladi... 
Bog’larida kwp miqdorda turli navli uzum etishtiriladi. Ah’oli uni quritib 
sotadilar. Biz uni kigmish deb ataymiz. Uni uzumning shunday atalgan navidan 
tayёrlaydilar, uning urug’i bwlmaydi. 
Xivaning bog’larida kwp miqdorda turli navli olma h’am etishtiriladi, 
olmurut, bodom, nok, gilos, olcha, tut va anor, shuningdek, boshqa mevalar 
etishtiriladi. 
Sabzavotdan, Rossiyada wsadigan karam, sholg’om va kartogkadan 
boshqa h’am sabzavot etishtiriladi. Piёzi yirik bwladi. 
Xivaning qovuni va tarvuzi katta va shirin bwladi. 
Xiva xonligida bundan (g’alachilik, bog’dorchilik, polizchilik va 
chorvachilikdan) tashqari, h’unarmandchilik bilan h’am shug’ullanadilar. Ular 
wzlari uchun zarur bwlgan kiyimlardan tashqari, wzlari ishlab chiqargan ipak va 
ip matolardan va Buxorodan sotib olib kelingan matolardan kiyim-kechak 
tikadilar. Ular twqilgan gazmol chiroyli va nafis bwlmasa-da, pishiqligi bilan 
ajralib turadi. Korxonalar ywqligi sababli kiyim-kechak bilan wzlarini zwrg’a 
taminlaydilar, boshqa yurtlarga mol chiqarolmaydilar. Xivalik turkmanlar tuya 
junidan chodir, arqon, chiroyli va pishiq shilamlar twqiydilar. Xivaliklar (bundan 

---

 
230
tashqari) chiroyli ipak belbog’lar h’am tikadilar. Lekin, u h’am, boshqa qwl 
mah’sulotlari singari, chetga chiqarilmaydi, Xivaning wzida qoladi. Xivaliklar 
boy-badavlat va twkin-sochin yashamaydilar, pullari kam. Topgani kundalik 
tirikchilik va xonga soliq twlashdan ortmaydi. 
Umuman olganda, xivaliklar h’unarmandchilikda kwp h’am madakadi 
emaslar. Umuman temir idish va buyumlarni yasamaydilar, ularni rus asirlari 
yasaydilar. Garchi mis wsha erdagi konlardan qazib olinsa-da, undan buyumlar 
yasashni bilmaydilar. Misdan yasalgan idish-tovoq va boshqa buyumlarni 
rossiyadan olib keladilar. Oyna h’aqida esa h’ech narsa bilmaydilar, kwpchilik 
uni h’atto kwrmagan h’am. Shu sabadan Xivada oyna juda kam va qimmat». 
Xiva xonligining h’arbiy ah’voli h’aqida Nikolay Muravёv mana bu 
malumotlarni keltiradi: 
«Muh’ammad Rah’imxon
121
 saltanat kursisiga wlturgunga qadar qabilalar 
orasida avjiga mingan wzaro urush-talashlar va tashqaridan qilingan bosqinlar 
oqibatida xalq, (ayniqsa) badavlat kishilar wzini bosqin va talon-tarojdan saqlash 
uchun uylarini mustah’kamlab qalaga aylantirganlar. Bu mustah’kamlangan 
(kichik) qalalar, ёki qwrg’onlar kwpincha wzlarining dalalari, ёki bog’lari 
wrtasida qurilgan. Uning ichida turar joylar, h’ovuzlar, qwrg’on soh’ibi va 
xizmatkorlarining uylari, tegirmon, qushxona, molxona, omborxona va 
boshqalar favqulodda yuz bergan h’odisalar vaqtida 100-150 kishini saqlaydigan 
narsalar bor. 
Bu qalalar twrt burchakli, paxsadan  bino qilingan, bazilarida devor tagiga 
tosh qwyilgan. Devorining past qismi twrt arshin
122
, tepa qismi yarim arshin, 
balandligi – uch sajen
123
 atrofida, devor tashqarisida, (h’ar er-h’ar erda) 
paxsadan dumaloq suyanchiqlar qwyilgan. Devorning tepa qismiga kwngiralar 
qilingan. 
Xonlikning yuqorida tilga olingan beshta shah’ari Xiva, Yangi Urganch, 
Shovot, Kot va Gurlan h’am mustah’kam paxsa devor bilan wralgan. Shu 
sababdan xivaliklar ularni qala deb ataydilar...Qalalarda bironta h’am zambarak 
ywq, ularda askar h’am ywq. Shah’arlarini ah’olining wzi h’imoya qilishi kerak 
bwladi. 
Xivaliklarda muntazam qwshin ywq. Urush chiqib qolgudek bwlsa, 
qwshin wzbeklar va turkmanlardan tuziladi. Qwshin asosan sipoh’iylar 
tabaqasidan. U xonning buyrug’i bilan belgilangan erga twplanadi va asosan 
otliq askardan iborat bwladi. 
N.Muravbёvning esdaliklarida wzbeklarning fel-atvori, tabiati va qiёfasi 
h’aqida etiborga loyiq malumotlar keltirilgan. Unda xususan wqiymiz: 
«Wzbeklar umuman aqlli va ёqimli, h’azil-mutoyibani yaxshi kwradigan, biron 
ishga jazm qilgudek bwlsa, qarorida qatiy, twg’ri swz, ёlg’onni va egrilikni 
ёmon kwradigan, ruh’i tetik, xushbichim va jismoniy kuchli xalq... 
Xarb ishlarida h’orib-charchamaydilar, qwrqmas va jasur kishilardir...» 
 
                                                 
121
 Хива хони Муҳаммад Раҳим аввал (1806-1825 йй.).
 
122
 Аршин – Россияда амалда бўлган узунлик ўлчов бирлиги, 0,711 метрга тенг бўлган.
 
123
 Сажен – 2,13 м.га баробар бўлган узунлик ўлчови.
 

---

 
231